ԱԹԱԹՈՒՐՔԻ ԹՈՒՐՔԻԱՆ ՏԱՊԱԼՎԵՑ

Թուրքիայի Հանրապետության հիմնադիրը երբեք էլ չի ամաչել իր հրեական ծագումից, սակայն չթաքցնելը քաղաքական ինքնասպանություն կլիներ նրա համար:


Թուրքիայի Հանրապետության հիմնադիրը երբեք էլ չի ամաչել իր հրեական ծագումից, սակայն չթաքցնելը քաղաքական ինքնասպանություն կլիներ նրա համար
Թուրքիայի ներկա հանրապետության հիմնադիր Աթաթուրքի հրեական ծագում ունենալու վերաբերյալ կարծիքներ ժամանակ առ ժամանակ հնչել են եւ արծարծվել զանգվածային լրատվական միջոցներով: Ամերիկյան «Նյու Յորք սան» պարբերականի խմբագիրներից Հիլել Հոլքինը շաբաթաթերթի հուլիսի 24-ի համարում կրկին անդրադառնում է թեմային եւ հաստատում այդ կարծիքը վերոնշյալ վերնագիրը կրող, ստորեւ թարգմանաբար ներկայացվող հոդվածում:
Երբ 12-13 տարի առաջ Իսրայելից շաբաթաթերթին թղթակցություններ էի հաղորդում, մի խմբագրական գրեցի Քեմալ Աթաթուրքի` ներկա աշխարհիկ Թուրքիայի հիմնադրի մասին, որն ինձ մինչեւ վերջերս մտատանջում էր: Այդ հոդվածում փաստարկներ էի ներկայացրել Աթաթուրքի հավանական հրեական ծագում կամ, ավելի ճիշտ, «դյոնմե» հայր ունենալու վերաբերյալ:
«Դյոնմեները» հրեական հերետիկոսական մի աղանդի ներկայացուցիչներ էին, որոնք 17-րդ դարում թուրք-հրեական մեսիա (առաջնորդ) լինելու հավակնորդ Սաբբեթայ Զեւիի իսլամությունն ընդունելուց հետո հավատարիմ մնացին նրան: Արտաքնապես որպես մահմեդականներ ապրելով, նրանք թաքուն կյանք էին վարում որպես հրեաներ: Որպես անջատ, թեկուզ ստվերային խմբավորում նրանք շարունակեցին իրենց գոյությունը մինչեւ 20-րդ դարի վերջերը:
Աթաթուրքի բազմաթիվ կենսագրությունների մեջ հոր ծագումը ներկայացված է երեք-չորս տարբերակներով, թեեւ դրանցից ոչ մեկում հստակորեն չի նշվում նրա հրեա լինելը, այդուհանդերձ տարբերակների բազմազանությունը ինքնին նշանակում է, որ նա ինչ-որ բան էր փորձում թաքցնել: Այս փաստը հետաքրքրասերների մեջ հարցեր էր առաջացնում:
Հարցերից մեկին մասամբ պատասխանում էր հրեա լրագրող Իթամար Բեն-Ավիի երկար ժամանակ մոռացության մատնված ինքնակենսագրական հատորը, որի մի գլխում նա պատմում է, թե ինչպես 1911 թվի ուշ ձմռանը, անձրեւոտ մի երեկոյի ընթացքում «Ջերուսալեմ» հյուրանոցի բարում հանդիպել է երիտասարդ թուրք մի հրամանատարի, որն իրեն հարբած վիճակում խոստովանել է հրեա ծագում ունենալը: Որպես ապացույց նա անգիր սկսել է արտասանել «Շեմա Յիզրաել» (Լսի՛ր, օհ Իսրայել) աղոթքի եբրայերեն տողերը, որը բոլոր հրեաները կամ «դյոնմեները» (բայց ոչ թուրք մահմեդականները) պարտավոր էին իմանալ:
Տասը տարի անց Բեն-Ավին թերթերից մեկում կարդալով Թուրքիայում պետական հեղաշրջման մասին լրատվությունը, կից տպագրված լուսանկարում ճանաչում է այն երիտասարդ հրամանատարին, որին հանդիպել էր հյուրանոցի բարում:
Աթաթուրքի որդեգրած աշխարհիկ քաղաքականության իսլամ ծայրահեղականների ընդդիմությունը Թուրքիայում գնալով աճում էր: Մտածում էի, որ եթե որեւէ հրեական թերթ Նյու Յորքում բացահայտեր Թուրքիայի Հանրապետության հիմնադրի կեսհրեա լինելը, ապա ապստամբություններն անխուսափելի կլինեին, եւ Աթաթուրքի արձանների հետ նրա ստեղծած աշխարհիկ պետությունը հօդս կցնդեր:
Բայց մտահոգվելու կարիք չկար: Լուրը տեղ գտավ խմբագրականում եւ համարյա ոչ մի արձագանք չունեցավ: Կյանքը Թուրքիայում շարունակեց ընթանալ նույն հունով: Ենթադրում եմ, որ ոչ մի թուրք չէր էլ կարդացել իմ այդ հոդվածը: Բայց սխալվում էի: Մի քանի ամիս առաջ էլփոստով ստացա մի նամակ, որի հեղինակը կարդացել էր հոդվածս: Անունը չեմ նշելու, բայց ասեմ, որ նա ապրում է Եվրոպայում, կրթված է, աշխատում է ֆինանսական ոլորտում, թունդ քեմալական է եւ հոդվածս կարդալուց հետո որոշել է պատմական հետազոտական աշխատանք կատարել:
Նա բացահայտել է, որ Աթաթուրքն իրոք 1911-ի ուշ ձմռանը այցելել է Եգիպտոս եւ Դամասկոս, Լիբիայում իտալական բանակի դեմ կռվող թուրքական զորքերին միանալու իր ճանապարհին: Այդ ճանապարհն անշուշտ անցնում էր Երուսաղեմով, որտեղ էլ Բեն-Ավին, իր ասելով, հանդիպել էր նրան:
Ավելին, իմ նամակագիրը հաստատում էր, որ 1911-ին Աթաթուրքը հրամանատար էր, եւ ալկոհոլի նկատմամբ ունեցած նրա թուլությունը, որի մասին Բեն-Ավին հնարավոր է չիմանար, բազմաթիվ վավերագրերում ամրագրված փաստ է:
Մեկ ուրիշ մանրամասն: Աթաթուրքը, որը ծնվել եւ մեծացել էր Սալոնիկում` այդ ժամանակ մեծ մասամբ հրեաներով բնակեցված մի քաղաքում, որտեղ «դյոնմեների» մեծ համայնք կար, ըստ իմ նամակագրի, հաճախել է «Շեմսի էֆենդիի համայնքային դպրոցը», որի տնօրենն է եղել «դյոնմե» համայնքի կրոնական առաջնորդներից Շիմոն Զվի անունով մի անձնավորություն: «Ես հիմա հաստատ գիտեմ (առանց դույզն կասկածի), որ Աթաթուրքի հորական ընտանիքը սերել է հրեաներից», եզրափակում է նամակագիրս:
Կարող եմ ասել, որ ես էլ դույզն կասկած չունեմ: Եվ հիմա ավելի հանգիստ կամ նվազ տագնապած եմ ոչ միայն այն պատճառով, որ չեմ մտահոգվում այլեւս գրածս հոդվածի հնարավոր հետեւանքների մասին, մանավանդ այն պատճառով, որ այլեւս վախ չկա քեմալական Թուրքիայի աշխարհիկ կառույցները տապալելու: Դրանք արդեն տապալվեցին վերջնականորեն Թուրքիայում օրերս կայացած ընտրությունների ժամանակ, երբ իսլամական «Արդարություն եւ բարգավաճում» կուսակցությունը դարձյալ իշխանության ղեկն ստանձնեց այնպիսի բացարձակ հաղթանակով, որ աներկբայորեն կարելի է ասել՝ «Աթաթուրքի երազած աշխարհիկ Թուրքիան արդեն անցյալին է պատկանում»:
Իրականում Աթաթուրքի հրեա լինելու փաստը, որը նա ջանասիրաբար թաքցնում էր, շատ բան է բացատրում եւ բացահայտում: Առաջին հերթին այն, որ նա մահմեդականության մոլեռանդ թշնամին էր, եւ երկաթյա վճռականությամբ ցանկանում էր ստեղծել թուրքական աշխարհիկ մի ազգայնականություն, որը կբացառեր մահմեդական տարրի գոյությունը:
Ո՞վ, եթե ոչ կրոնական փոքրամասնության մի անդամ պիտի ուզենար ջնջել կրոնի հանգամանքը մահմեդական մեծամասնության ինքնությունից, որն Առաջին աշխարհամարտի օրերին Թուրքիայի քրիստոնյա հայերի ցեղասպանությունից եւ 1920-ականների սկզբում քրիստոնյա հույների արտաքսումից հետո կազմում էր Թուրքիայի բնակչության 99 տոկոսը: Միեւնույն մղումներով չէ՞ր, որ արաբական աշխարհում քրիստոնյա մտավորականներն առաջինը բարձրացրին արաբական աշխարհիկ ազգայնականության դրոշը:
Աթաթուրքը, ինչպես երեւում է, երբեք էլ չի ամաչել հրեական ծագումից: Նա թաքցրել է այն, որովհետեւ չթաքցնելը քաղաքական ինքնասպանություն կլիներ իր համար: Թուրքական աշխարհիկ պետությունը նույնպես թաքցրել է այդ փաստը: Թաքցրել է նաեւ նրա անձնական օրագիրը, որն այդպես էլ երբեք չի հրապարակվել: Դա համարվում է պետական գաղտնիք: Բայց այլեւս թաքցնելու հարկ չկա: Առանց դրա բացահայտման էլ իսլամական հակահեղափոխականները հաղթանակել են Թուրքիայում:
Թարգմ. ՀԱԿՈԲ ԾՈՒԼԻԿՅԱՆ