ՍՏԵՓԱՆ ՄԱԼԽԱՍՅԱՆՑ

Ծննդյան 150, մահվան 60-ամյակների առթիվ

Բեղմնավոր բանասեր ու բառարանագիր, ակադեմիկոս Ստեփան Մալխասյանցը իր ապրած կյանքի 90 տարիներից 70-ը նվիրաբերել է հայագիտությանը: Գիտնականի անխոնջ գործունեությամբ ու մեծ եռանդով գրված իր բազմաթիվ հետազոտություններով, հոդվածներով, գրախոսություններով ու թարգմանություններով նա մեծապես նպաստել է հայ մշակույթի ու գիտության զարգացմանը: Իսկ նրա քառահատոր «Հայերեն բացատրական բառարանը» աննախադեպ երեւույթ է հայերենագիտության մեջ:
Ստեփան Սարգսի Մալխասյանցը ծնվել է 1857-ի հոկտեմբերի 25-ին Ախալցխա քաղաքում, դերձակի ընտանիքում: Ավարտելով տեղի ծխական դպրոցը, ուսումը շարունակել է Ախալցխայի ռուսական գավառական դպրոցում:
1874-ին խանդավառությամբ ընդունվում է Գեւորգյան նորաբաց ճեմարանը: 4 տարի սովորելուց հետո գործուղվում է Սանկտ Պետերբուրգ` բարձրագույն կրթություն ստանալու. այստեղ նա աշակերտում է Քերովբե Պատկանյանին, Մառին, Ադոնցին, Օրբելուն, Կուսիկյանին: 1889-ին ավարտում է համալսարանը` ստանալով գիտությունների թեկնածուի գիտական աստիճան: Հաջորդ տարի նա աշխատանքի է անցնում Թիֆլիսի Ներսիսյան դպրոցում, որտեղ աշխատել է 20 տարի, (1903-1906 թվերին եղել է տեսուչ): Այստեղ նա գրում է այս դպրոցի 75-ամյա գործունեության պատմությունը, ինչպես նաեւ մի քանի դասագրքեր ու շատ հոդվածներ: Եղել է Ժողովրդական (հետագայում՝ Ռամկավար ազատական) կուսակցության ղեկավար դեմքերից:
1910-1914 թվականներին Մալխասյանցը Թիֆլիսի Հովնանյան օրիորդաց դպրոցի տեսուչն էր, իսկ 1914-1915 ուստարում տեսչի պաշտոնով աշխատանքի է հրավիրվում Գեւորգյան ճեմարան, սակայն 1917-ին ճեմարանը փակվելու պատճառով նորից վերադառնում է Թիֆլիս ու տեսչի պաշտոնով աշխատանքի է անցնում Գայանյան վարժարանում:
1919-ին Մալխասյանցը վերջնականապես վերադառնում է Հայաստան. մեկ տարի պաշտոնավարում է Գյումրու նորաբաց առաջին համալսարանում, սակայն բացատրական բառարան կազմելու քարտագրական աշխատանքներն ավելի են հրապուրում ապագա բառարանագրին, եւ նա լրիվ նվիրվում է այդ մեծ գործին:
1940-ին Մալխասյանցին honoris causa (առանց դիսերտացիա պաշտպանելու) շնորհվում է գիտությունների դոկտորի գիտական աստիճան, իսկ 1943-ին նա ընտրվել է Հայաստանի նորաբաց ակադեմիայի հիմնադիր կազմի անդամ:
Ակադեմիկոս Մալխասյանցը Սուրբ Էջմիածնի Մայր աթոռի հոգեւոր խորհրդի անդամ էր, ինչպես նաեւ «Էջմիածին» ամսագրի հիմնադիր անդամ` 1944-ից:
Ստ. Մալխասյանցը իր ժամանակի թերեւս ամենաբեղուն մտավորականներից էր. դեռեւս Էջմիածնում սովորելու տարիներից մինչեւ կյանքի վերջը նա թղթակցել է ժամանակի հայկական գրեթե բոլոր թերթերին ու ամսագրերին. նրա հոդվածների ու մենագրությունների թիվն անցնում է 200-ից: Ժամանանակիցների վկայությամբ՝ Մալխասյանցը շատ մեղմ էր, բնավորությամբ` բարի, շատ համեստ էր ու աշխատասեր, ինչպես գրում է պրոֆեսոր Ռուբեն Զարյանը` սրբի էր նման:
Հայագիտության բնագավառում Մալխասյանցը հիմնականում չորս կարեւոր ուղղություններով է զբաղվել` բանասիրություն, լեզվաբանություն, թարգմանություն, բառարանագրություն: Սրանց զուգահեռ նա նաեւ հայտնի լրագրող էր:
Մալխասյանցը լրագրողական մկրտությունն ստացել է «Արարատ» ամսագրի 1878-ի 4-րդ եւ 5-րդ համարներում տպագրված երկու ուշագրավ հոդվածներով. առաջինում գրում է Փարիզում ցուցադրված ամերիկացի գիտնական Թոմաս Էդիսոնի պատրաստած առաջին ձայնագրիչ ապարատի, իսկ երկրորդում` Փարիզի Սենայի ափին կազմակերպված հայկական ձեռագրերի ու հնատիպ գրքերի ցուցահանդեսի մասին, երկուսին էլ մասնակից է եղել հոդվածագիրը: Այնուհետեւ, 50 տարի շարունակ, մինչեւ 1919 թիվը` «Արարատի» փակման ժամանակ, նա եղել է այդ հանդեսի ակտիվ թղթակիցը: Դրանից հետո` «Էջմիածին» հանդեսի հրատարակման հենց առաջին համարից (1944-ի հունվար), Մալխասյանցը դարձավ նրա մշտական թղթակիցն ու երկրպագուն: Նա բազմաթիվ հոդվածներով հանդես է եկել նաեւ «Մշակ», «Հանդէս ամսօրեայ», «Մարտակոչ», ԳԱ «Տեղեկագիր» եւ ուրիշ հանդեսներում ու տարբեր լրագրերում:
Պետք է հատուկ ընդգծել, որ Մալխասյանցի` մամուլում հրատարակված հոդվածները միայն տեղակատվական բնույթ չեն կրում. նրա հոդվածներն ավելի շատ տեսական եւ բանավիճային բնույթի են եւ շատ կարեւոր արժեք են ներկայացնում:
Բանասիրություն եւ թարգմանություն: Իր երկարամյա գիտական գործունեության ընթացքում անվանի բանասերը անդրադարձել է հայագիտական շատ կնճռոտ հարցերի, որոնց մի մասը արտացոլվել է նրա բազմաթիվ հոդվածներում, մի մասն էլ հրատարակվել է որպես մենագրություններ:
Դեռեւս Պետերբուրգում սովորելու տարիներին նա գիտական հասարակայնությանը ճանաչելի դարձավ իր առաջին լուրջ ուսումնասիրությամբ` Ստեփանոս Տարոնեցու (Ասողիկ) «Պատմութիւն տիեզերական»-ը գիտական բնագրով ու ծանոթագրություններով հրատարակելով (1885): Սրան հաջորդեցին Ղազար Փարպեցու «Պատմութիւն հայոց», «Թուղթ առ Վահան Մամիկոնեան», ապա` Սեբեոսի եւ Ամիրդովլաթ Ամասիացու աշխատությունները` ծանոթագրություններով ու մեկնաբանություններով: Շատ արժեքավոր են նրա «Գրիգոր Լուսավորիչ», «Մաշտոցի ծագման ժամանակը», «Երբ են հայերն ընդունել քրիստոնեությունը» «Խորենացու անձը եւ գործը» եւ ուրիշ արժեքավոր աշխատություններ:
Մալխասյանցը բարձր է գնահատվում նաեւ որպես հմուտ թարգմանիչ. մեծ արժեք ունեն հայ պատմիչների երկերի նրա աշխարհաբար թարգմանություններն ու ծանոթագրություները: Նա աշխարհաբար թարգմանեց ու հազարավոր ընթերցողների սեփականությունը դարձրեց Մովսես Խորենացու եւ Փավստոս Բուզանդի «Հայոց պատմություն» աշխատությունները:
Մալխասյանցը բազմաթիվ թարգմանություներ է կատարել նաեւ օտար լեզուներից ու ռուսերենից, նաեւ` ռուսերեն: Դեռեւս 80-ական թվականներից նա թարգմանում էր Վիկտոր Հյուգոյի բանաստեղծություններից, որից հետո անցավ ավելի մեծ գործերի. թարգմանեց Վ. Շեքսպիրի «Լիր արքան», «Մակբեթը», Գ. Էբերսի «Մարդ եմ» գործերը, ապա ռուսերեն թրագմանեց Սիմեոն Երեւանցի կաթողիկոսի «Ջամբռը», ինչպես նաեւ Սեբեոսի «Հայոց պատմությունը», նաեւ ուրիշ գործեր:
Լեզվաբանություն: Չնայած հայ հին մատենագրության ու բանասիրական ուսումնասիրությունների բնագավառում ունեցած մեծ վաստակին, Մալխասյանցն ավելի շատ ճանաչված է որպես հմուտ լեզվաբան: Նա անդրադարձել է հին հայերենի, հայոց լեզվի պատմության, համեմատական քերականության, ինչպես նաեւ ժամանակակից հայերենի մի քանի կնճռոտ ու բանավիճային հարցերի: Նա իր ծանրակշիռ խոսքն է ասել հայոց լեզվի ցեղակցության, հայերենի տաղաչափության եւ բազմաթիվ այլ հարցերի վերաբերյալ: Նրա «Գրաբարի հոլովումը, խոնարհումը եւ նախդիրները» (Թիֆլիս, 1891 եւ 1910) եւ «Գրաբարի համաձայնությունը» (1892) գրաբարի հետագա ուսումնասիրողների համար ուղեցույց են դարձել: Ընդունելով նախալեզվի գոյությունը՝ Մալխասյանցը ընդունում է գրաբարից առաջ հայ բարբառների գոյության վարկածը:
Հայտնի է, որ 10-ական թվականներին բանավեճ ծավալվեց աշխարհաբարի հոլովների վերաբերյալ. բանավիճելով Մ. Աբեղյանի հետ՝ նա երկու հոդված գրեց՝ ի պաշտպանություն հայցական հոլովի («Հայցական հոլովը աշխարհաբարի մեջ» եւ «Դարձյալ հայկական հոլովը») (Նոր դպրոց, 1908 եւ 1909): Նույն թվականներին հսկայական բանավեճ էր ծավալվել նաեւ հայերենի ուղղագրության վերաբերյալ, որի պարագլուխը նույնպես Մալխասյանցն էր, որը տարբեր պարբերականներում հանդես եկավ բազմաթիվ հոդվածներով՝ «Մեկ հնչյունին մեկ գիր» նշանաբանով: Բանավեճը տեւեց տասը տարուց ավելի, նա միշտ մնաց Մանուկ Աբեղյանին հակառակորդ:
Բառարանագիր: Իր բազմաբնույթ ու բազմաթիվ ուսումնասիրություններում Մալխասյանցին փառք ու պատիվ բերողը, նրա ստեղծագործությունների գլուխգործոցը քառահատոր «Հայերեն բացատրական բառարանն» է, որը դարերի պատմություն ունեցող հայ հարուստ բառարանագրության մեջ նախորդը չունեցող կոթողային աշխատություն է: Բառարանը, ըստ Մալխասյանցի, ազգի քաղաքակրթության վկայությունն է: Մինչեւ իր քառահատորը կազմելը նա բառարանագրության փորձ արդեն ուներ. դեռեւս Թիֆլիսում աշխատելու տարիներին նա մասնակցում էր ռուս-հայերեն իրաբավանական առձեռն բառարանի կազմության աշխատանքներին, հեղինակակից է եղել նաեւ ռազմական, բժշկական, շինարարական, երկաթուղային, տնտեսագիտական եւ այլ մասնագիտական բառարանների կազմությանը:
Ճիշտ է, մինչեւ Մալխասյանցի քառահատորը հայ բառարանագրությունը հարուստ փորձ ուներ («Նոր Հայկազյան», Հ. Աճառյան, Ջախջախյան, Նորայր Բյուզանդացի), բայց եղածները ընդգրկուն չէին, մինչդեռ այս քառահատորը իր տեսակի մեջ առաջինն էր. ընդգրկում է գրաբարի, միջին հայերենի, նոր գրական լեզվի (արեւելահայ եւ արեւմտահայ տարբերակներով), հին ու նոր փոխառյալ, ինչպես նաեւ բարբառային շատ բառեր, չեն անտեսվել մինչեւ 1940-ը գործածված նորաբանությունները: 2380 տպագիր եռասյուն էջերից բաղկացած քառահատորը մեր 1500 տարվա բառապաշարի ընդգրկումն է՝ 120 հազար բառահոդվածով եւ դարձվածային միավորներով: Բառերի քերականական նշումների ու բացատրությունների հետ միաժամանակ բերվում են տվյալ բառերի հոմանիշներն ու հականիշները՝ վկայված օրինակներով:
Ինչպես այս բառարանի համար հիմք հանդիսացան «Նոր Հայկազյանը» եւ եղած մյուս բառարանները, այնպես էլ այս քառահատորը հիմք հանդիսացավ իրենից հետո կազմված բառարանների (ԳԱ լեզվի ինստիտուտ, Էդ. Աղայան եւ մյուսները):
Երկար տարիների տքնաջան աշխատանքով ստեղծված Մալխասյանցի այս բառարանը լույս տեսավ Մեծ հայրենականի տարիներին եւ արժանացավ Խորհրդային Միության պետական մրցանակի: Հրատարակվել է Մելգոնյան հիմնադրամի միջոցներով: Երկրորդ տպագրությունը կայացավ Բեյրութում՝ 1955-56-ին, Սիմոն Սիմոնյանի «Սփիւռք» հրատարակչության կողմից:
Հայ բանասիրության եւ բառարանագրության պատմության մեջ իր գիտական բեղմնավոր գործունեությամբ Ստ. Մալխասյանցը կմնա իբրեւ հայագիտության անխոնջ մշակ ու հայ ժողովրդի հոգեւոր մշակույթի մեծ երախտավոր:
ԽԱՉԻԿ ԲԱԴԻԿՅԱՆ, Բանասիրական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր