Արեւելյան աշխարհաբարի գիտական քերականության հիմնադիր, նշանավոր լեզվաբան ու գրականագետ, պատմաբան ու հրապարակախոս, սոցիոլոգ ու մանկավարժ Ստեփան Պալասանյանը 19-րդ դարի 60-80-ական թվականների հայ մտավորականության փաղանգի ակնառու ներկայացուցիչներից է: Նա այն առաջադեմ մտածողներից էր, որ ազգապահպանության հիմքը, ազգի հոգեւոր մշակույթի ու բարոյականության վերելքի կարեւորագույն միջոցները համարում էր ազգային լեզուն, ազգի պատմությունն ու կրոնը: Եվ նա իր կյանքի 30 տարիների մանկավարժական գործունեությունն ու գիտական աշխատությունները նվիրել է այդ սրբազան գործին:
Ստեփան Հովհաննեսի Պալասանյանը ծնվել է 1837-ի դեկտեմբերի 5-ին Ռումինիայի Բոտոշան քաղաքում: Սկզբնական կրթությունն ստացել է իր քաղաքի քահանա Պ. Հակոբյանի մոտ, 1852-55-ին սովորել է Փարիզի Մուրադյան վարժարանում, աշակերտել է Գաբրիել արք. Այվազովսկուն, Ա. Գալֆայանին, Ս. Թեոդորյանին, ապա ուսումը շարունակել է իր ուսուցիչների հիմնած Հայկազյան վարժարանում (Փարիզ), 1858-ին հրավիրվել է Թեոդոսիա եւ պաշտոնավարել է Խալիպյան դպրոցում: Այստեղ աշխատելիս առաջադիմական ոգով հոդվածներ է տպագրել «Մասյաց աղավնի» պարբերականում, որի պատճառով էլ գժտվել է իր ուսուցիչ Գաբրիել արք. Այվազովսկու հետ եւ մեկնել է Նոր Նախիջեւան: Այստեղ ընկերների հետ հիմնել են նոր դպրոց, որտեղ 3 տարի աշխատելուց հետո՝ 1863-ին, աշխատանքի է անցնում Թիֆլիսի Ներսիսյան դպրոցում՝ դասավանդելով հայոց լեզու, հայոց ընդհանուր պատմություն, հայ գրականություն եւ ֆրանսերեն: 1869-ին Պալասանյանը մի խումբ ընկերների հետ Թիֆլիսում հիմնում է Գայանյան օրիորդաց դպրոցը. որպես լուսավորիչ-մանկավարժ նա շատ կարեւոր տեղ էր տալիս աղջիկների կրթությանը: 1881-ից մինչեւ կյանքի վերջը՝ 1889 թվականը նա որպես մանկավարժ աշխատում է Էջմիածնի Գեւորգյան ճեմարանում՝ դասավանդելով հայոց լեզու, հայ եւ ընդհանուր գրականություն, հայոց պատմություն եւ ֆրանսերեն:
Թիֆլիսում աշխատած 18 տարիները շատ բեղուն եղան գիտնական-մանկավարժի համար. նա բազմաթիվ հոդվածներ տպագրեց «Կռունկ», «Մասյաց աղավնի», «Մեղու Հայաստանի», «Մշակ», «Փորձ», «Արարատ» եւ այլ հանդեսներում: Հոդվածներից բացի Պալասանյանը Թիֆլիսում աշխատած տարիներին հրատարակեց նաեւ մայրենի լեզվին ու հայոց պատմությանը նվիրված մի քանի արժեքավոր մենագրություններ, որոնք ուղեցույց եղան նույն հարցերով հետագա ուսումնասիրողների համար: Նշենք դրանցից մի քանիսը՝ «Գործնական քերականութիւն հայերէն լեզուի» (Թիֆլիս, Ա, Բ հատորներ, 1869), «Ընդհանուր տեսութիւն արեւելեան նոր գրաւոր լեզուի հայոց» (Թիֆլիս, 1870), «Քերականութիւն մայրենի լեզուի հայոց» (Թիֆլիս, 1874):
1865-ին լույս տեսած նրա «Պատմութիւն հայոց գրականութեան» դասագիրքը նվիրված է հայ ժողովրդական բանահյուսությանը, իսկ հետմահու լույս տեսած «Պատմութիւն հայոց» աշխատությունը, որն ունեցավ չորս հրատարակություն (1890, 1895, 1911, 1920), մի ամբողջական դասագիրք է հայ ժողովրդի ողջ պատմության: Նա այստեղ պատմական անցքերը քննում է իրենց ծագման ու զարգացման գործընթացում՝ կապված ժողովրդի տնտեսական, քաղաքական ու մշակութային կյանքի հետ՝ սկսած հայ ժողովրդի ծագումից մինչեւ իր օրերը: «Ազգի պատմությունը այն հիմքն է, որի վրա խարսխված է ազգի կողմից իր անցյալի ճանաչումը, ներկայի ըմբռնումը եւ ապագայի ուղիների որոնումը», գրում է Պալասանյանը:
Այս գիրքը տարիներ շարունակ հայկական դպրոցների եւ բուհերի համար ծառայել է որպես դասագիրք:
Իր սաներին ֆրանսերենը լավ սովորեցնելու համար նա գրել է նաեւ «Ֆրանսերէնի այբբենարան եւ սկզբնական ընթերցանութիւն» դասագիրքը (Թիֆլիս, 1865): Աշակերտներից շատերի պատմելով՝ իրենք գրեթե ազատ խոսում, գրում ու կարդում էին այդ լեզվով:
Մեծ մանկավարժն ու գիտնականը անգերազանցելի էր նաեւ գրական քննադատության ասպարեզում: Մ. Նալբանդյանից հետո նա մեր առաջին գրաքննադատն է եղել: Այս բոլորին զուգահեռ նա կատարել է նաեւ թարգմանություններ:
Ստ. Պալասանյանի նորարարությունը առանձնապես դրսեւորվել է լեզվաբանության ասպարեզում. նա առաջինն էր, որ հետեւելով հայտնի լեզվաբան-հայագետ Արսեն Այտընյանի տեսությանը, հիմք դրեց արեւելահայերենի աշխարհաբարի գիտական քերականությանը՝ առաջին անգամ համակարգված ներկայացրեց արեւելահայերենի հնչյունական համակարգը, բառակազմությունն ու իմաստաբանությունը եւ քերականությունը՝ իր երկու բաժիններով (ձեւաբանություն եւ շարահյուսություն)՝ իրենց քերականական կարգերին բնորոշ առանձնահատկություններով: Ազգի լուսավորության ու գոյատեւման հիմքը համարելով ազգային լեզուն (առանց լեզվի ազգ չկա) մեծ ազգասերը նախ դեմ էր օտարաբանություններին. «Իհարկե, մեծ թեթեւամտություն է օտար լեզվի բառերը գործածել, երբ նույն նշանակություն ունեցող բառեր կարելի է գտնել մայրենի լեզվի մեջ», գրում է նա իր «Ընդհանուր տեսութիւն արեւելեան նոր գրաւոր լեզուի հայոց» (Թիֆլիս, 1870, էջ 20-ում), մինչդեռ այսօր մեր թե՛ գրավոր եւ թե՛ բանավոր լեզուն հեղեղված է խայտառակ օտարաբանություններով: Իհարկե, նա դեմ է նաեւ ծայրահեղ մաքրամոլությանը (ն. տ. էջ 21): Նա բառը դիտում է իբրեւ նյութական-հնչյունական ձեւի եւ իմաստի (ձեւ+բովանդակություն) միասնություն, իբրեւ «հոգի եւ մարմին»:
Լեզվի ձեւաբանական մակարդակում նա քննում է աշխարհաբարի խոսքի մասերը, ըստ որում, այս տերմինը առաջինը Պալասանյանն է ներմուծել աշխարհաբարում՝ մասունք բանիի փոխարեն: Նա մեր լեզվում ներմուծել է նաեւ ենթակա եւ ստորոգյալ տերմինները, իսկ նախադասություն տերմինը վերցրել է Այտընյանից:
Աշխարհաբարի ձեւաբանական համակարգում Պալասանյանը քննում եւ ընդունում է 10 խոսքի մաս, 7 հոլով, 3 հոլովում եւ բայական 4 լծորդություն: Նա դերբայը դիտում է առանձին խոսքի մաս:
Ծննդյան 170-ամյակի առթիվ
Ստեփան Հովհաննեսի Պալասանյանը ծնվել է 1837-ի դեկտեմբերի 5-ին Ռումինիայի Բոտոշան քաղաքում: Սկզբնական կրթությունն ստացել է իր քաղաքի քահանա Պ. Հակոբյանի մոտ, 1852-55-ին սովորել է Փարիզի Մուրադյան վարժարանում, աշակերտել է Գաբրիել արք. Այվազովսկուն, Ա. Գալֆայանին, Ս. Թեոդորյանին, ապա ուսումը շարունակել է իր ուսուցիչների հիմնած Հայկազյան վարժարանում (Փարիզ), 1858-ին հրավիրվել է Թեոդոսիա եւ պաշտոնավարել է Խալիպյան դպրոցում: Այստեղ աշխատելիս առաջադիմական ոգով հոդվածներ է տպագրել «Մասյաց աղավնի» պարբերականում, որի պատճառով էլ գժտվել է իր ուսուցիչ Գաբրիել արք. Այվազովսկու հետ եւ մեկնել է Նոր Նախիջեւան: Այստեղ ընկերների հետ հիմնել են նոր դպրոց, որտեղ 3 տարի աշխատելուց հետո՝ 1863-ին, աշխատանքի է անցնում Թիֆլիսի Ներսիսյան դպրոցում՝ դասավանդելով հայոց լեզու, հայոց ընդհանուր պատմություն, հայ գրականություն եւ ֆրանսերեն: 1869-ին Պալասանյանը մի խումբ ընկերների հետ Թիֆլիսում հիմնում է Գայանյան օրիորդաց դպրոցը. որպես լուսավորիչ-մանկավարժ նա շատ կարեւոր տեղ էր տալիս աղջիկների կրթությանը: 1881-ից մինչեւ կյանքի վերջը՝ 1889 թվականը նա որպես մանկավարժ աշխատում է Էջմիածնի Գեւորգյան ճեմարանում՝ դասավանդելով հայոց լեզու, հայ եւ ընդհանուր գրականություն, հայոց պատմություն եւ ֆրանսերեն:
Թիֆլիսում աշխատած 18 տարիները շատ բեղուն եղան գիտնական-մանկավարժի համար. նա բազմաթիվ հոդվածներ տպագրեց «Կռունկ», «Մասյաց աղավնի», «Մեղու Հայաստանի», «Մշակ», «Փորձ», «Արարատ» եւ այլ հանդեսներում: Հոդվածներից բացի Պալասանյանը Թիֆլիսում աշխատած տարիներին հրատարակեց նաեւ մայրենի լեզվին ու հայոց պատմությանը նվիրված մի քանի արժեքավոր մենագրություններ, որոնք ուղեցույց եղան նույն հարցերով հետագա ուսումնասիրողների համար: Նշենք դրանցից մի քանիսը՝ «Գործնական քերականութիւն հայերէն լեզուի» (Թիֆլիս, Ա, Բ հատորներ, 1869), «Ընդհանուր տեսութիւն արեւելեան նոր գրաւոր լեզուի հայոց» (Թիֆլիս, 1870), «Քերականութիւն մայրենի լեզուի հայոց» (Թիֆլիս, 1874):
1865-ին լույս տեսած նրա «Պատմութիւն հայոց գրականութեան» դասագիրքը նվիրված է հայ ժողովրդական բանահյուսությանը, իսկ հետմահու լույս տեսած «Պատմութիւն հայոց» աշխատությունը, որն ունեցավ չորս հրատարակություն (1890, 1895, 1911, 1920), մի ամբողջական դասագիրք է հայ ժողովրդի ողջ պատմության: Նա այստեղ պատմական անցքերը քննում է իրենց ծագման ու զարգացման գործընթացում՝ կապված ժողովրդի տնտեսական, քաղաքական ու մշակութային կյանքի հետ՝ սկսած հայ ժողովրդի ծագումից մինչեւ իր օրերը: «Ազգի պատմությունը այն հիմքն է, որի վրա խարսխված է ազգի կողմից իր անցյալի ճանաչումը, ներկայի ըմբռնումը եւ ապագայի ուղիների որոնումը», գրում է Պալասանյանը:
Այս գիրքը տարիներ շարունակ հայկական դպրոցների եւ բուհերի համար ծառայել է որպես դասագիրք:
Իր սաներին ֆրանսերենը լավ սովորեցնելու համար նա գրել է նաեւ «Ֆրանսերէնի այբբենարան եւ սկզբնական ընթերցանութիւն» դասագիրքը (Թիֆլիս, 1865): Աշակերտներից շատերի պատմելով՝ իրենք գրեթե ազատ խոսում, գրում ու կարդում էին այդ լեզվով:
Մեծ մանկավարժն ու գիտնականը անգերազանցելի էր նաեւ գրական քննադատության ասպարեզում: Մ. Նալբանդյանից հետո նա մեր առաջին գրաքննադատն է եղել: Այս բոլորին զուգահեռ նա կատարել է նաեւ թարգմանություններ:
Ստ. Պալասանյանի նորարարությունը առանձնապես դրսեւորվել է լեզվաբանության ասպարեզում. նա առաջինն էր, որ հետեւելով հայտնի լեզվաբան-հայագետ Արսեն Այտընյանի տեսությանը, հիմք դրեց արեւելահայերենի աշխարհաբարի գիտական քերականությանը՝ առաջին անգամ համակարգված ներկայացրեց արեւելահայերենի հնչյունական համակարգը, բառակազմությունն ու իմաստաբանությունը եւ քերականությունը՝ իր երկու բաժիններով (ձեւաբանություն եւ շարահյուսություն)՝ իրենց քերականական կարգերին բնորոշ առանձնահատկություններով: Ազգի լուսավորության ու գոյատեւման հիմքը համարելով ազգային լեզուն (առանց լեզվի ազգ չկա) մեծ ազգասերը նախ դեմ էր օտարաբանություններին. «Իհարկե, մեծ թեթեւամտություն է օտար լեզվի բառերը գործածել, երբ նույն նշանակություն ունեցող բառեր կարելի է գտնել մայրենի լեզվի մեջ», գրում է նա իր «Ընդհանուր տեսութիւն արեւելեան նոր գրաւոր լեզուի հայոց» (Թիֆլիս, 1870, էջ 20-ում), մինչդեռ այսօր մեր թե՛ գրավոր եւ թե՛ բանավոր լեզուն հեղեղված է խայտառակ օտարաբանություններով: Իհարկե, նա դեմ է նաեւ ծայրահեղ մաքրամոլությանը (ն. տ. էջ 21): Նա բառը դիտում է իբրեւ նյութական-հնչյունական ձեւի եւ իմաստի (ձեւ+բովանդակություն) միասնություն, իբրեւ «հոգի եւ մարմին»:
Լեզվի ձեւաբանական մակարդակում նա քննում է աշխարհաբարի խոսքի մասերը, ըստ որում, այս տերմինը առաջինը Պալասանյանն է ներմուծել աշխարհաբարում՝ մասունք բանիի փոխարեն: Նա մեր լեզվում ներմուծել է նաեւ ենթակա եւ ստորոգյալ տերմինները, իսկ նախադասություն տերմինը վերցրել է Այտընյանից:
Աշխարհաբարի ձեւաբանական համակարգում Պալասանյանը քննում եւ ընդունում է 10 խոսքի մաս, 7 հոլով, 3 հոլովում եւ բայական 4 լծորդություն: Նա դերբայը դիտում է առանձին խոսքի մաս:
Ծննդյան 170-ամյակի առթիվ
Շարահյուսական մակարդակում նա սահմանում է նախադասությունը, ապա բերում է դրա բոլոր տեսակները, որոնք այժմ ընդունված են մեր բոլոր դասագրքերում, խոսում է նաեւ դերբայական դարձվածի մասին որպես բարդ նախադասության կրճատման արդյունք (իհարկե, միշտ այդպես չէ):
Ստ. Պալասանյանի ոչ միայն լեզվական, այլեւ հասարակագիտական հայացքները այսօր էլ ունեն արդիական հնչեղություն. նա իր պատմական աշխատություններում հաճախ է խոսել գաղթերի կործանարար ազդեցությունների մասին:
Մեծ գիտնականն ու մանկավարժը, հայրենասերն ու հասարակական գործիչը մահացել է 1889-ի փետրվարի 19-ին Էջմիածնում՝ 52 տարեկան հասակում, թաղված է Ս. Գայանե տաճարի հյուսիս-արեւելյան մասում:
ԽԱՉԻԿ ԲԱԴԻԿՅԱՆ
Ստ. Պալասանյանի ոչ միայն լեզվական, այլեւ հասարակագիտական հայացքները այսօր էլ ունեն արդիական հնչեղություն. նա իր պատմական աշխատություններում հաճախ է խոսել գաղթերի կործանարար ազդեցությունների մասին:
Մեծ գիտնականն ու մանկավարժը, հայրենասերն ու հասարակական գործիչը մահացել է 1889-ի փետրվարի 19-ին Էջմիածնում՝ 52 տարեկան հասակում, թաղված է Ս. Գայանե տաճարի հյուսիս-արեւելյան մասում:
ԽԱՉԻԿ ԲԱԴԻԿՅԱՆ
No comments:
Post a Comment