ԽՈՐԵՆԱՑՈՒ 5-ՐԴ ԴԱՐԻ ՊԱՏԿԱՆԵԼՈՒԹՅԱՆ ՎԱՎԵՐԱՑՈՒՄ ԱԼԲԵՐՏ ՄՈՒՇԵՂՅԱՆԻ ՄԵՆԱԳՐՈՒԹՅԱՄԲ

«Թեպետեւ ածու ենք փոքր եւ թվով հույժ սահմանափակ, բայց բազումք քաջագործություններ կան կատարված եւ մեր աշխարհում՝ արժանի գրով հիշատակվելու», հայ պատմագրության հայր Մովսես Խորենացու այս խոսքը դարեր շարունակ իմաստուն մի ձեւակերպում է դարձել մեր արժեքների գնահատման: Իր «Հայոց պատմություն» աշխատությունն էլ, անշուշտ, գրով հիշատակվելու արժանի գործերի շարքում է:

Հայագիտության մեջ Խորենացու «Հայոց պատմությունը» ընդունված է համարել հայ պատմագրության հիմքը՝ թվագրվող 5-րդ դարի երկրորդ կեսով: Միջազգային գիտական շրջանակներում, սակայն, XVIII-XIX դարերից սկսած հակասական տեսակետներ են ծավալվում, որոնցից մի քանիսը փորձում է Մ. Խորենացու դարաշրջանը տեղափոխել 8-9-րդ դարեր՝ միաժամանակ «Հայոց պատմության» քերթության հեղինակումն անանուն մի գրչի վերագրելով: Այս տեսակետները վարակել են ոչ միայն օտար, այլեւ նույնիսկ հայ այնպիսի նշանավոր պատմաբանների, ինչպիսիք Նիկողայոս Ադոնցը եւ Հակոբ Մանանդյանն են: Մովսես Խորենացուն 8-9-րդ դարերին վերագրող տեսակետները, սակայն, զուտ գիտականությունից դուրս, քաղաքական ենթատեքստ ունեն՝ կապված աշխարհատարածքային այս շրջանում հայ էթնոսի բնիկ եւ եկվոր լինելու խնդրի հետ՝ վերջինիս պարագայում, ի վնաս հայ ժողովրդի, քաղաքական որոշ ուժերի շահարկման հնարավորություններ տալով:

Հայագիտության ոլորտում կարեւոր ներդրում եւ ձեռքբերում է գրականության ինստիտուտի աշխատակից, բանասիրական գիտությունների դոկտոր Ալբերտ Մուշեղյանի «Մովսես Խորենացու դարը» մենագրության հրապարակումը: Գիրքը տպագրվել է պետական պատվերով, պետհամալսարանի հրատարակչության տպարանում, 2007 թվականին:

Սույն աշխատությունն աղբյուրագիտական ճշգրիտ նյութի հիմնավորումով, պատմագրությանը մինչ այսօր անհայտ մի շարք փաստերի բացահայտումներով, անվանումների, տեղանունների, պատմական անցքերի ճշգրտումներով համակողմանի, խորքային քննության է ենթարկում հիշյալ խնդիրները եւ հիմնավորապես հերքում Մովսես Խորենացուն 8-9-րդ դարերին վերագրող վարկածները: Ինչպես գրքի շնորհանդեսին ելույթ ունեցողներն ասացին, աշխատասիրությունը կատարված է գիտական սկզբունքային անաչառությամբ եւ բարեխղճությամբ, տեսակետները ձեւավորելով սկզբնաղբյուրային նյութի վրա, որ ընդգրկում է հունահռոմեական, ասորական աղբյուրներ, ուրարտական, արամեական եւ սասանյան արձանագրություններ, պահլավական գրական հուշարձաններ:

Ալբերտ Մուշեղյանը նշեց, որ Խորենացին իր սեփական ծննդոց գիրքը վերստեղծեց 5-րդ դարի քրիստոնյայի համար անհավատալի հանդգնությամբ: Գիրքը, ասաց նա, սեղանին դրված թվում է համր, բայց երբ կարդում ես, էջերն աղաղակում են ճշմարտության, արդարության մասին: Այդ ճշմարտության ճիչը վեր բարձրացնողը գիտական աշխարհի մերօրյա նվիրյալ է, բազմավաստակ բանասեր, պատմաբան, թարգմանիչ: Վաղ հասակում պատահական դիպվածից տեսողությունը կորցրած ապագա գիտնականին բնությունը շռայլորեն փոխհատուցեց: Այսօրվա մեր լավագույն հայագետներից մեկն է նա, որ զբաղվում է պատմագրության, աղբյուրագիտության, բնագրագիտության ուսումնասիրությամբ, մի քանի գրքերի հեղինակ է («Ավետիք Իսահակյանի վաղ տարիները», «Ճանապարհ առանց տունդարձի»), գերմաներենի հրաշալի գիտակ, գերմանական դասական փիլիսոփայության ուսումնասիրող, Հայնեի, Գյոթեի եւ գերմանացի այլ հեղինակների թարգմանիչ:

Գրողների միության դահլիճում կազմակերպված հանդիպումը «Մովսես Խորենացու դարը» գրքի առիթով Ալբերտ Մուշեղյանի գիտական գործունեության գնահատանքի տուրք էր: Գրականության ինստիտուտի տնօրեն Ավիկ Իսահակյանն Ալբերտ Մուշեղյանի գործունեությունը սխրանք համարեց, հոգեկան արիություն: «Որ մարդն է իր ճակատագրի տերը, Ալբերտ Մուշեղյանը հաստատեց իր ապրած կյանքով, գրական ընտանիքում գիտնականի իր կերպարը դարձնելով օրինակելի»: Նա տեղեկացրեց, որ «Մովսես Խորենացու դարը» մենագրությունը հետաքրքրություն է առաջացրել հատկապես Մ. Նահանգների գիտական շրջանակներում եւ տպագրվել այնտեղ, պատրաստվում է գրքի հրատարակությունը նաեւ Իրանում:

Լեւոն Անանյանը անդրադարձավ հեղինակի՝ կեղծ տեսությունները հերքող համոզիչ փաստարկներին եւ ի գնահատումն գիտնականի գործունեության, պարգեւատրեց նրան «Գրական վաստակի համար» մեդալով:

Մենագրության վերաբերյալ ընդարձակ մեկնաբանություններով, մասնագիտական վերլուծություններով հանդես եկան պատմական գիտությունների դոկտոր Էդվարդ Դանիելյանը եւ բանասիրական գիտությունների դոկտոր Աելիտա Դոլուխանյանը:

Միջազգային գիտական շրջանակներում, մասնավորապես արեւելագիտության մեջ գրքի մեծ հետաքրքրություն առաջացնող հանգամանքից ելնելով՝ ԵՊՀ իրանագիտության ամբիոնի վարիչ Գառնիկ Ասատրյանն առաջարկեց երկի օտար լեզուների թարգմանություն:

Շրջանառվող հարցի քաղաքական բնույթը հաստատեց քաղաքագիտության դոկտոր Արմեն Այվազյանը՝ վկայակոչելով նշանավոր «Բրիտանիկա» հանրագիտարանի (1994-1999, 2004 թթ. հրատարակություններ) Մովսես Խորենացու մասին հիշատակությունը: Որտեղ Խորենացին ներկայացված է որպես հայ գրականության հայր, ավանդաբար ընդունվող հինգերորդ, բայց ընդհուպ 9-րդ դար թվագրվող: Որեւէ փաստ նրա կյանքից հայտնի չէ, ասվում է այնտեղ, բացի ինքնակենսագրական կասկածելի առաջարկից: Երկն արժեքավոր սկզբնաղբյուր է նախաքրիստոնեական վաղ շրջանի կրոնական ավանդույթների մասին: Արմեն Այվազյանն ուշադրություն հրավիրեց վերջին (ընդգծված) արտահայտությանը՝ որպես տիրապետող կարծիքի: Ըստ այսու, կարեւորելով Ա. Մուշեղյանի մենագրության արժեքը, նա անհրաժեշտ գտավ հատկապես ճշգրիտ անգլերենով գրքի ներկայացումը, առաջարկելով նաեւ գրականության ինստիտուտին նախաձեռնել Ալբերտ Մուշեղյանի մասին ֆիլմի նկարահանում, ինչպես նաեւ պատրաստել նրա գործի երիտասարդ շարունակողներ:

Ակադեմիկոս Սեն Արեւշատյանն ընդգծեց ուսումնասիրության բացառիկ գիտական մոտեցումը, գրված առանց կրքերի եւ էմոցիաների: Ինքը փորձել է խոցելի, հակառակորդների համար շահեկան կետեր գտնել, բայց այդպիսիք չկան, որով էլ «Խորենացու ամենաթունդ հակառակորդներն անգամ պիտի համոզվեն, որ նա 5-րդ դարի 2-րդ կեսի պատմիչ է»:

Արեւելագետ Ալեքսան Հակոբյանը կարեւորեց հեղինակի բնագրագիտական իմացությամբ կատարած բարդագույն աշխատանքը՝ իրանական, հունական եւ մյուս աղբյուրների համեմատությամբ:

Ավարտին գրքի հեղինակը կրկին անդրադարձավ քննարկվող նյութին՝ շնորհակալությամբ բոլոր աջակիցներին, գրակարդացներին, իր հանգուցյալ կնոջը, օրվա բանախոսներին, իրեն գնահատող-մեծարողներին՝ վերագրելով դա հարգանաց տուրք մեր մեծ քերթողահորը:

ՄԵԼԱՆՅԱ ԲԱԴԱԼՅԱՆ

ԱՆՏԱՐԲԵՐՈՒԹՅՈ՞ՒՆ, ՏԳԻՏՈՒԹՅՈ՞ՒՆ, ԹԵ՞ ԱԶԳԱՅԻՆ ԱՐԺԱՆԱՊԱՏՎՈՒԹՅԱՆ ՈՏՆԱՀԱՐՈՒՄ

Վերհիշելով անցյալը եւ տեսնելով ներկան, ակամա եւ ցավով երկմտում ես` արդյոք արժանապատվության պակասը չի՞ դարձել մեր ժողովրդի բնորոշ հատկանիշը դեռ պատմահայր Խորենացու ժամանակներից: Այլապես ինչպե՞ս մեկնաբանել այն փաստը, որ մեր նախկին եւ ներկայիս պատմաբանները նախանձելի ջանասիրությամբ Հայքի կամ Հայաստանի պատմությունը վերտառել են մեր իսկությունը վիրավորող եւ ամոթալի «Հայ ժողովրդի պատմություն», իսկ վերջերս «ուղղված» (՞) եւ, իհարկե, նույն իմաստով, «Հայոց պատմություն» դասագրքերը: Թերթում ես հանրագիտարանները եւ ամենուրեք՝ «История Грузии», «История Казахстана», «История Азербайджана» եւ այլն, բոլորը, բայց ոչ մենք, քանի որ դրանով ուզում ենք ասել` «Այո, դուք ճիշտ եք, մենք անհայրենիք, թափառական ազգ ենք եւ չենք կարող ունենալ հայրենի երկիր, անօրինական զբաղեցնում ենք Ադրբեջանի տարածքները»: Ապացույց` խնդրեմ, թույլ ենք տվել, որ նույնիսկ նախասովետական Արեւելյան Հայաստանի գյուղերի եւ քաղաքների ավելի քան 80 տոկոսի անվանումները լինեն թուրքերեն` Ղարաքիլիսա, Ղուրդուղալի, Ջաֆարաբադ, Քյոռփոլու... եւ համարյա թե բոլորը, իրենց հայ բնակչությամբ, չնչին բացառությամբ:

Նույնը չե՞նք եւ այսօր, երբ խանութների, «օֆիսների» եւ բազմաթիվ ֆիրմաների ցուցանակներում տեսնում ենք ամենատարբեր անվանումներ` պատահաբար լսած, անհեթեթ, իմաստին անտեղյակ, բայց, իհարկե, ոչ հայկական (էդ էր պակա՜ս): Ո՞վ պետք է մտածի այդ մասին, ո՞վ է հսկում... Չկա, դատարկություն է, ոչ մեկին ի պաշտոնե չեն հետաքրքրում ազգային արժանապատվությունը վիրավորող, աչք ծակող երեւույթները:

Քայլում ես քաղաքի փողոցներով` հոյակապ շինություններ, էստակադաներ, անցուղիներ եւ թեկուզ երկու մետրանոց, բայց իսկապես գեղեցիկ Հյուսիսային պողոտան: Շատ բաներ կան, որոնք հպարտությամբ ցույց են տալիս բարձրաստիճան հյուրերին մայրաքաղաքի քաղաքապետները եւ թաղապետները: Բայց հենց այստեղ, մայրաքաղաքի կենտրոնում, խնդրեմ` մետրոյի «Հանրապետության հրապարակ» կայանի ստորգետնյա մուտքային շրջանաձեւ հարթակում եւ այնտեղից հրապարակ տանող անցուղում գարշահոտությունն է թագավորում: Ես պատահաբար անցնում էի դեպի դուրս եւ ամոթից կարկամեցի, երբ երկու գերմանացի հյուր քիթ-բերան ձեռքով պահած զզվանքով իջնում էին վերաբացված աստիճանամուտքով, չկարողացան իրենց զսպել եւ չարտահայտվել` schweinen (խոզեր): Ով է մեղավոր այս կարգի խայտառակ փաստերի համար, եթե ոչ քաղաքապետները: Ես չեմ ուզում կարմրել նրանց փոխարեն, ովքեր ի պաշտոնե եւ հանգստանալիս լինում են աշխարհի բազմաթիվ, այդ թվում՝ քաղաքակիրթ երկրներում եւ զլանում են, չեն հետաքրքրվում փորձի փոխանակության կարգով օգտագործել առաջավոր փորձը աղբահանության կազմակերպման եւ հասարակական զուգարանների ցանց ստեղծելու գործում:

Այո, բնակիչներն էլ են մեղավոր: Բայց ինչո՞ւ այլանդակ ծամածռություններով եւ աղբանոցային լեզվով գովազդների փոխարեն հեռուստատեսությունում չկազմակերպել պարբերաբար հնչող, դիպուկ, բարձրարվեստ զրույցներ եւ տեսահոլովակներ, թեկուզ «թաքնված» խցիկներով: Ո՞վ է ձեր ձեռքը բռնել (ինչպես ասում են), թե՞ դուք զբաղված եք ավելի հաճելի հարցերով, օրինակ, ինչպես ամեն տարի գարնանը ցուցադրաբար տնկի դնել հավանաբար նույն տեղում նախորդ տարվա չորացածի փոխարեն, քանի որ չի նկատվում սարալանջում խոստացած վերածնվող անտառը: Վերջ ի վերջո անհրաժեշտ է դաստիարակել եւ, ինչու չէ, դաստիարակվել եվրոպական չափանիշներին հասնելու համար:

Ազգային արժանապատվության ոտնահարում չէ՞ արդոք, երբ ամենուրեք` փողոցում, շոու-հավաքույթներում, շուկաներում, դպրոցի միջանցքներում, փողոցում հանպատրաստի հարցումներում լրագրողի կողմից, գովազդում լսվում է միայն` «էտի», «էսի», «վաբշե», «դաժե», «ուժե», «սամսեմ» եւ այսպիսի անթիվ այլանդակված, բռնաբարված, հայի պատմական էությունը վիրավորող եւ վարկաբեկող «վայ» հայերենը: Երբ իրենց կիրթ ձեւացնող, ռուսերենից բառացի թարգմանելու տենդով տառապող ակադեմիկոսի, հասարակական կամ պետական գործչի «ջանքերով» ներդրված անհեթեթ «կտրվածքով» արտահայտությունն ես լսում, որը ահավոր արագությամբ տարածվել է տգետ մեծամասնության կողմից, հանգելով այսպիսի մահասարսուռ «գրական» լեզվի, ինչպիսին է, օրինակ՝ «...հարցը լուծել մոր եւ մանկան «կտրվածքով», կամ վարսավիրանոցին (Ա. Խաչատրյան եւ Գյուլբենկյան փողոցների խաչմերուկ) փակցված` «Տղամարդու կտրվածքը-1000 դր» եւ այլն, եւ այլն` այս «կտրվածքով»: Էլ չեմ մանրամասնում, երբ ամենուրեք ամեն ինչ դարձել է հոգնակի` երջանկություններ, կյանքեր, կենցաղներ, հումորներ, եթերներ, նույնիսկ... շուկայում, այլ ոչ միայն «էլիտար» միջավայրում: Եվ ինչպես կարող է այլ կերպ լինել, երբ նախարարը (մշակույթի) եւ քարտուղարը (Գրողների միության) անընդհատ «որը որ», «երբ որ» կրկնակի շաղկապով «զարդարում» են իրենց խոսքը (1-ին ալիք, 7 եւ 12 հոկտեմբերի` համապատասխանաբար): Եվ զարմանալի չէ, երբ քաղաքացիական կեցությունը գրանցող (զագս) աշխատակիցը իր պրոֆեսիոնալ տգիտության պատճառով չի համոզում ծնողին հրաժարվել որդուն Մյասնիկ անվանելու պահանջից եւ չի բացատրում նրան, որ այդ բառը ռուսերենում բացի իր բառացի իմաստից (մսագործ), օգտագործվում է նաեւ այլ իմաստով` «արյունարբու», «մարդասպան»:

Մի՞թե մեզ համար ամոթալի չէ, երբ հասունացած, նույնիսկ «բարձրագույնով», բայց նույն մակարդակին մնացած Մյասնիկը, նույն մակարդակի շրջապատի թողտվությամբ կդառնա մեր երկիրը ի պաշտոնե ներկայացնող անձ (եւ իրականում կա) ռուս միջավայրում, առաջացնելով ուրույն կարծիք (արհամարհանք կամ, լավագույն դեպքում, ներողամիտ ժպիտ) ոչ միայն հենց Մյասնիկի նկատմամբ, այլեւ ավելի լայն իմաստով:

Իսկ ի՞նչ է կատարվում երգ-երաժշտության բնագավառում, երբ մի խումբ ճարպկության, այլ ոչ թե երաժշտության մեջ տաղանդավոր արհեստավարժ «երգահաններ» եւ շոու-համերգների կազմակերպիչներ զավթել են երիտասարդության «ճաշակը զարգացնելու» (դեբիլացնելու) մենաշնորհը, զրկելով նրան հայ դասական, ոգով ազգային երաժշտության բարերար ազդեցությունից, փոխարենը հրամցնելով անասնական կրքեր եւ ականջ ծակող «ժամանակակից», միայն մարմնի շարժումներ պարունակող «երգեր» կամ հայերեն պրիմիտիվ, ռաբիսի մակարդակի բովանդակությամբ, թուրքա-ադրբեջանական կլկլոցով եւ մուղամի ոռնոցով երգեր` «աստղերի» կատարմամբ, կամ էլ հայ ժողովրդական երգեր՝ այլանդակ կատարում:

Բավական չէ՞ արդյոք, որ մենք զբաղվենք ինքնաուրացմամբ եւ ինքնաստորացմամբ: Անտարբերությունը, անպատասխանատվությունը եւ տգիտությունը անխուսափելիորեն հանգեցնում են դրան:

ԷԴՈՒԱՐԴ ՄՈՒՐԱԴԽԱՆՅԱՆ, տեխն. գիտ. թեկնածու

ԹՈՒՐՔ ԴԱՏԱՎՈՐԸ ԲԱՑԱՀԱՅՏ ՔՆՆԱԴԱՏՈՒՄ Է ԺԽՏՈՂԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ

Հակառակ Թուրքիայի ճնշող օրենքներին, որոնք Հայոց ցեղասպանության մասին արտահայտվելը քրեորեն պատժելի ոճիր են համարում, տասնյակ կարեկցական հոդվածներ են վերջին շրջանում հայտնվում թուրքական մամուլում այդ տաբու համարվող թեմայով», գրում է «Կալիֆոռնիա կուրիեր» թերթի խմբագիր Հարութ Սասունյանը

Նման մի հոդված լույս է տեսել «Թարաֆ» լիբերալ թերթի հոկտեմբերի 30-ի համարում անհավանական թվացող ստորագրությամբ: Հոդվածի հեղինակն օդեմիշցի (ավան Իզմիրի մոտակայքում) դատավոր Ֆարուք Օզսուն է: Սա հավանաբար առաջին դեպքն է, երբ գործող թուրք մի դատավոր հրապարակայնորեն արտահայտում է խիզախ մտքեր, որոնք պատժելի են քր. օր.-ի 301-րդ հոդվածի դրույթներով: Նա քննադատում է տասնամյակներ շարունակ հասարակությանը մատուցված Հայոց ցեղասպանության աղավաղված տարբերակը: Դատավորն արդարացիորեն գտնում է, որ թուրք ժխտողականները հակասում են իրենք իրենց՝ նախ պնդելով, որ 1915-ին ոչինչ չի պատահել, այնուհետեւ հաստատելով, որ կոտորածներն իրականացվել են «հայրենիքի պաշտպանության նպատակով»:

Անդրադառնալով այն երեք թուրքերի հարցին, որոնց նկատմամբ շվեյցարական ոստիկանությունը դատական գործ էր հարուցել Հայոց ցեղասպանությունը մերժելու հիմնավորումներով, նա գրում է, որ Շվեյցարիան դրանով ոչ թե սահմանափակում է խոսքի ազատությունը (ինչպես Թուրքիայում ներկայացնում են), այլ պաշտպանում մարդկային արժանապատվությունը: Ավելին, Օզսուն ծաղր ու ծանակի է ենթարկում բոլոր նրանց, ովքեր պնդում են, թե «խոսքի ազատության տեսակետից Թուրքիան ավելի առաջ է, քան Շվեյցարիան»: Այդ արտահայտությունը նա բնութագրում է որպես «խիստ զվարճալի կատակերգություն», եւ «կույր հայրենասերներ» է անվանում նրանց, ովքեր պաշտոնական դիրքորոշումն են պաշտպանում, փոխանակ խելամիտ մոտեցում դրսեւորելու:

Նա ներկայանում է որպես «հասարակ մի անձնավորություն, որը չի կորցրել խիղճը, հակառակ ազգայնական դաստիարակությանը»: Քանի որ Շվեյցարիան 1915-ի իրադարձությունները որպես ցեղասպանություն է ճանաչում, ապա բոլորն այդ երկրում պարտավոր են ենթարկվել օրենքին, գրում է նա՝ մեջբերելով Էլի Վիզելի հայտնի խոսքը, որ «ցեղասպանության ժխտումը նշանակում է ցեղասպանության շարունակություն»: Ահա թե ինչու «ժխտումը պետք է ոճիր համարվի», եզրակացնում է նա:

Հարգարժան դատավորը նաեւ գտնում է, որ ցեղասպանության ժխտումը կապ չունի փաստերի գիտական ուսումնասիրությունների հետ: Նա դատապարտում է ֆրանսիացի պատմաբան Ժիլ Վայնստայնին եւ թուրք պրոֆեսոր Բասքըն Օրանին, որոնք պնդում են, թե «չկան փաստեր, որ հաստատեն, թե սպանությունները կատարվել են համաձայն կառավարության ծրագրի, ուստի հնարավոր չէ ցեղասպանություն անվանել այդ իրադարձությունները»: Դատավորի կարծիքով, նման արտահայտություններ կատարողները պարզապես ցանկանում են իրենց կաշին փրկել «301-րդ հոդվածի ճիրաններից»:

Դողու Փերինչեքի գործի առնչությամբ Օզսուն հետեւյալ նկատառումներն է ներկայացնում.

ա) Փերինչեքի ասոցիացիան Թալեաթ փաշայի անունն է կրում, որը համարվում է «Թուրքիայի Հիտլերը»:

բ) Նրանք, ովքեր հայտարարում են, որ Հայոց ցեղասպանությունն «իմպերիալիստական սուտ է», անհարգալից վերաբերմունք են ցուցաբերում հարյուր հազարավոր մարդկանց նկատմամբ, որոնք զոհ գնացին այդ կոտորածներին: Իսկ երբ դրան գումարած նաեւ վանկարկում են. «Կեցցե՛ն իթթիհատականները: Ճիշտ էինք մենք (որ սպանեցինք հայերին) եւ նույնը կարող ենք անել նաեւ այժմ», ապա միայն Շվեյցարիայի դատավորները կարող են ուշադրություն դարձնել այդպիսիներին:

գ) Ցեղասպանությունը վիճարկելը, ռասիստական արտահայտություններով հանդես գալը եւ ոճրագործության գովաբանումը քրեական հարցեր են Շվեյցարիայում եւ ոչ թե հանձնախմբերի միջոցով ճշմարտությունը հայտնաբերելու փորձեր:

Անկասկած, դատավոր Օզսուն քննադատաբար է վերաբերվում նաեւ երկրի ուսումնական համակարգին, որը «տգիտության մեջ է պահում» թուրքերին 1915-ի դեպքերի առնչությամբ: Մինչդեռ դրսում՝ մարդիկ, որոնք «թուրքական կրթություն» չեն ստացել, հարցին այլ կերպ են մոտենում:

Նա զայրացած է հատկապես հայկական կոտորածների հանդեպ թուրքական կառավարության անզգամ վերաբերմունքի կապակցությամբ: «Թուրք պաշտոնական դիրքորոշումն այն է, որ պատերազմի ժամանակ հայերին որոշ շրջաններից ժամանակավորապես տարհանեցին դեպի հարավային շրջաններ եւ այդ ընթացքում մոտ 300 հազարը զանազան հանգամանքներում կոտորվեցին: «Թուրքական կրթություն» չստացած որեւէ անձ, որը նաեւ պահպանել է խղճի խայթը, կարդալով այդ թիվը (300 հազար), բացականչելու է՝ «Աստված իմ», եւ խորապես մտածելու է այդ թվի մասին»:

Այս բոլորից հետո դատավորն առաջարկում է նախ եւ առաջ «հայտարարել, որ մենք խորապես ցավում ենք այդ իրադարձությունների առնչությամբ: Այդ ժամանակներում մահացածները մեր թշնամիները չէին, այլ՝ մեր քաղաքացիները: Ոմանք երեխաներ էին, իսկ ոչ ոք երեխաներին թշնամիներ համարել չի կարող»:

Դատավորը եզրակացնում է, «Շվեյցարիայի դատարանի որոշումը ո՛չ ժողովրդավարությանն է հակասում, ո՛չ էլ խոսքի ազատությանը»: Շվեյցարիան պարզապես չի թույլատրում հարյուր հազարավորների մահվան պատճառ դարձած իրադարձությունները որակել ռասիստական կամ անզգայական բառերով, որոնք վիրավորում են մարդկային արժանապատվությունը: Շվեյցարիան պարզապես չի թույլատրում, որ զոհվածները երկրորդ անգամ սպանվեն»:

Հաշվի առնելով թուրքական կառավարության ամրագրած փորձը՝ պատժելու բոլոր նրանց, ովքեր համարձակվում են բարձրաձայնել ճշմարտությունը Հայոց ցեղասպանության վերաբերյալ, երկյուղում ենք, որ առաքինի այս դատավորը երկար չի մնա իր պաշտոնում եւ թերեւս նույնիսկ բանտարկվի ճշմարտությունն ասելու համար: