ԽՈՐԵՆԱՑՈՒ 5-ՐԴ ԴԱՐԻ ՊԱՏԿԱՆԵԼՈՒԹՅԱՆ ՎԱՎԵՐԱՑՈՒՄ ԱԼԲԵՐՏ ՄՈՒՇԵՂՅԱՆԻ ՄԵՆԱԳՐՈՒԹՅԱՄԲ

«Թեպետեւ ածու ենք փոքր եւ թվով հույժ սահմանափակ, բայց բազումք քաջագործություններ կան կատարված եւ մեր աշխարհում՝ արժանի գրով հիշատակվելու», հայ պատմագրության հայր Մովսես Խորենացու այս խոսքը դարեր շարունակ իմաստուն մի ձեւակերպում է դարձել մեր արժեքների գնահատման: Իր «Հայոց պատմություն» աշխատությունն էլ, անշուշտ, գրով հիշատակվելու արժանի գործերի շարքում է:

Հայագիտության մեջ Խորենացու «Հայոց պատմությունը» ընդունված է համարել հայ պատմագրության հիմքը՝ թվագրվող 5-րդ դարի երկրորդ կեսով: Միջազգային գիտական շրջանակներում, սակայն, XVIII-XIX դարերից սկսած հակասական տեսակետներ են ծավալվում, որոնցից մի քանիսը փորձում է Մ. Խորենացու դարաշրջանը տեղափոխել 8-9-րդ դարեր՝ միաժամանակ «Հայոց պատմության» քերթության հեղինակումն անանուն մի գրչի վերագրելով: Այս տեսակետները վարակել են ոչ միայն օտար, այլեւ նույնիսկ հայ այնպիսի նշանավոր պատմաբանների, ինչպիսիք Նիկողայոս Ադոնցը եւ Հակոբ Մանանդյանն են: Մովսես Խորենացուն 8-9-րդ դարերին վերագրող տեսակետները, սակայն, զուտ գիտականությունից դուրս, քաղաքական ենթատեքստ ունեն՝ կապված աշխարհատարածքային այս շրջանում հայ էթնոսի բնիկ եւ եկվոր լինելու խնդրի հետ՝ վերջինիս պարագայում, ի վնաս հայ ժողովրդի, քաղաքական որոշ ուժերի շահարկման հնարավորություններ տալով:

Հայագիտության ոլորտում կարեւոր ներդրում եւ ձեռքբերում է գրականության ինստիտուտի աշխատակից, բանասիրական գիտությունների դոկտոր Ալբերտ Մուշեղյանի «Մովսես Խորենացու դարը» մենագրության հրապարակումը: Գիրքը տպագրվել է պետական պատվերով, պետհամալսարանի հրատարակչության տպարանում, 2007 թվականին:

Սույն աշխատությունն աղբյուրագիտական ճշգրիտ նյութի հիմնավորումով, պատմագրությանը մինչ այսօր անհայտ մի շարք փաստերի բացահայտումներով, անվանումների, տեղանունների, պատմական անցքերի ճշգրտումներով համակողմանի, խորքային քննության է ենթարկում հիշյալ խնդիրները եւ հիմնավորապես հերքում Մովսես Խորենացուն 8-9-րդ դարերին վերագրող վարկածները: Ինչպես գրքի շնորհանդեսին ելույթ ունեցողներն ասացին, աշխատասիրությունը կատարված է գիտական սկզբունքային անաչառությամբ եւ բարեխղճությամբ, տեսակետները ձեւավորելով սկզբնաղբյուրային նյութի վրա, որ ընդգրկում է հունահռոմեական, ասորական աղբյուրներ, ուրարտական, արամեական եւ սասանյան արձանագրություններ, պահլավական գրական հուշարձաններ:

Ալբերտ Մուշեղյանը նշեց, որ Խորենացին իր սեփական ծննդոց գիրքը վերստեղծեց 5-րդ դարի քրիստոնյայի համար անհավատալի հանդգնությամբ: Գիրքը, ասաց նա, սեղանին դրված թվում է համր, բայց երբ կարդում ես, էջերն աղաղակում են ճշմարտության, արդարության մասին: Այդ ճշմարտության ճիչը վեր բարձրացնողը գիտական աշխարհի մերօրյա նվիրյալ է, բազմավաստակ բանասեր, պատմաբան, թարգմանիչ: Վաղ հասակում պատահական դիպվածից տեսողությունը կորցրած ապագա գիտնականին բնությունը շռայլորեն փոխհատուցեց: Այսօրվա մեր լավագույն հայագետներից մեկն է նա, որ զբաղվում է պատմագրության, աղբյուրագիտության, բնագրագիտության ուսումնասիրությամբ, մի քանի գրքերի հեղինակ է («Ավետիք Իսահակյանի վաղ տարիները», «Ճանապարհ առանց տունդարձի»), գերմաներենի հրաշալի գիտակ, գերմանական դասական փիլիսոփայության ուսումնասիրող, Հայնեի, Գյոթեի եւ գերմանացի այլ հեղինակների թարգմանիչ:

Գրողների միության դահլիճում կազմակերպված հանդիպումը «Մովսես Խորենացու դարը» գրքի առիթով Ալբերտ Մուշեղյանի գիտական գործունեության գնահատանքի տուրք էր: Գրականության ինստիտուտի տնօրեն Ավիկ Իսահակյանն Ալբերտ Մուշեղյանի գործունեությունը սխրանք համարեց, հոգեկան արիություն: «Որ մարդն է իր ճակատագրի տերը, Ալբերտ Մուշեղյանը հաստատեց իր ապրած կյանքով, գրական ընտանիքում գիտնականի իր կերպարը դարձնելով օրինակելի»: Նա տեղեկացրեց, որ «Մովսես Խորենացու դարը» մենագրությունը հետաքրքրություն է առաջացրել հատկապես Մ. Նահանգների գիտական շրջանակներում եւ տպագրվել այնտեղ, պատրաստվում է գրքի հրատարակությունը նաեւ Իրանում:

Լեւոն Անանյանը անդրադարձավ հեղինակի՝ կեղծ տեսությունները հերքող համոզիչ փաստարկներին եւ ի գնահատումն գիտնականի գործունեության, պարգեւատրեց նրան «Գրական վաստակի համար» մեդալով:

Մենագրության վերաբերյալ ընդարձակ մեկնաբանություններով, մասնագիտական վերլուծություններով հանդես եկան պատմական գիտությունների դոկտոր Էդվարդ Դանիելյանը եւ բանասիրական գիտությունների դոկտոր Աելիտա Դոլուխանյանը:

Միջազգային գիտական շրջանակներում, մասնավորապես արեւելագիտության մեջ գրքի մեծ հետաքրքրություն առաջացնող հանգամանքից ելնելով՝ ԵՊՀ իրանագիտության ամբիոնի վարիչ Գառնիկ Ասատրյանն առաջարկեց երկի օտար լեզուների թարգմանություն:

Շրջանառվող հարցի քաղաքական բնույթը հաստատեց քաղաքագիտության դոկտոր Արմեն Այվազյանը՝ վկայակոչելով նշանավոր «Բրիտանիկա» հանրագիտարանի (1994-1999, 2004 թթ. հրատարակություններ) Մովսես Խորենացու մասին հիշատակությունը: Որտեղ Խորենացին ներկայացված է որպես հայ գրականության հայր, ավանդաբար ընդունվող հինգերորդ, բայց ընդհուպ 9-րդ դար թվագրվող: Որեւէ փաստ նրա կյանքից հայտնի չէ, ասվում է այնտեղ, բացի ինքնակենսագրական կասկածելի առաջարկից: Երկն արժեքավոր սկզբնաղբյուր է նախաքրիստոնեական վաղ շրջանի կրոնական ավանդույթների մասին: Արմեն Այվազյանն ուշադրություն հրավիրեց վերջին (ընդգծված) արտահայտությանը՝ որպես տիրապետող կարծիքի: Ըստ այսու, կարեւորելով Ա. Մուշեղյանի մենագրության արժեքը, նա անհրաժեշտ գտավ հատկապես ճշգրիտ անգլերենով գրքի ներկայացումը, առաջարկելով նաեւ գրականության ինստիտուտին նախաձեռնել Ալբերտ Մուշեղյանի մասին ֆիլմի նկարահանում, ինչպես նաեւ պատրաստել նրա գործի երիտասարդ շարունակողներ:

Ակադեմիկոս Սեն Արեւշատյանն ընդգծեց ուսումնասիրության բացառիկ գիտական մոտեցումը, գրված առանց կրքերի եւ էմոցիաների: Ինքը փորձել է խոցելի, հակառակորդների համար շահեկան կետեր գտնել, բայց այդպիսիք չկան, որով էլ «Խորենացու ամենաթունդ հակառակորդներն անգամ պիտի համոզվեն, որ նա 5-րդ դարի 2-րդ կեսի պատմիչ է»:

Արեւելագետ Ալեքսան Հակոբյանը կարեւորեց հեղինակի բնագրագիտական իմացությամբ կատարած բարդագույն աշխատանքը՝ իրանական, հունական եւ մյուս աղբյուրների համեմատությամբ:

Ավարտին գրքի հեղինակը կրկին անդրադարձավ քննարկվող նյութին՝ շնորհակալությամբ բոլոր աջակիցներին, գրակարդացներին, իր հանգուցյալ կնոջը, օրվա բանախոսներին, իրեն գնահատող-մեծարողներին՝ վերագրելով դա հարգանաց տուրք մեր մեծ քերթողահորը:

ՄԵԼԱՆՅԱ ԲԱԴԱԼՅԱՆ