ՎԱՐԱԶԴԱՏ ՏԵՐՈՅԱՆ - ԱԶԳԱՅԻՆ ԳՈՐԾԻՉՆ ՈՒ ՓԱՅԼՈՒՆ ՄՏԱՎՈՐԱԿԱՆԸ

37-ի խորհրդային սեւ վարչախմբի նահատակներից է Վարազդատ Տերոյանը` եվրոպական բարձր կրթությամբ փայլուն մտավորականը, ազգային նվիրյալ գործիչը: Նրա մասին առաջին անգամ լսեցի հրատարակիչ Սերգեյ Խաչենցից` որպես ազնիվ հայորդու, պայծառ մտքի տեր մարդու, որի կատարած թարգմանական գործը շատ բարձր գնահատեց. «Մարդը մեն-մենակ մի ամբողջ ինստիտուտի գործ է արել»:

Վարազդատ Տերոյանը հեղինակ է մի շարք գիտական-փիլիսոփայական աշխատությունների` «Բերգսոնի էվոլյուցիոն թեորիայի մասին», «Կանտի պրագմատիզմը», «Սոցիոլոգիայի տեղը փիլիսոփայության մեջ», «Պանգերմանիզմը եւ պատմափիլիսոփայությունը»: Ազգային մշակույթի զարգացման մեջ նա շատ է կարեւորել թարգմանական գրականության անհրաժեշտությունը, համոզված` որեւէ մշակույթի մտածողական շերտերին նոր որակ, տեսողություն ու խորք հաղորդող դրա նշանակության մեջ: Վ. Տերոյանը բնագրից թարգմանել է եվրոպական փիլիսոփայական մտքի այնպիսի նվաճումներ, ինչպես Ի. Կանտի «Զուտ բանականության քննադատությունը», «Պրոլեգոմեներ»-ը, Դեկարտի «Քննախոսություն մեթոդի մասին», Սպինոզայի «Էթիկա»-ն, Հեգելի «Ոգու երեւութաբանությունը», Բերգսոնի «Ստեղծագործ էվոլյուցիան», Վինդելբանդի «Փիլիսոփայության պատմություն»-ը, Հիպպոլիտ Տենի «Գեղարվեստի փիլիսոփայություն»-ը, այդ թվում նաեւ գեղարվեստական գրականություն` Անատոլ Ֆրանս՝ «Կարմիր շուշանը», Հ. Բարբյուս՝ «Կրակը», Բլասկո Իբանյեզ՝ «Պիեր դը Լյուն»: Թարգմանչական աշխատանքների հետ մեկտեղ Տերոյանը կազմել, պատրաստել է հայերեն-գերմաներեն-ֆրանսերեն լեզուներով 22.000 բառ ընդգրկող փիլիսոփայական բառարան, մշակել է 80.000 բառանոց գերմաներեն-հայերեն բառարան, ծրագրում էր հայ փիլիսոփայական ընկերության հիմնադրում:

Ո՞վ է Վարազդատ Տերոյանը, որի անունը անգամ մեր մտավորական շրջանակներին քիչ է հայտնի: Անցած տարի ԳԱԱ պատմության ինստիտուտը լույս է ընծայել Վ. Տերոյանի «Գիտական եւ հրապարակախոսական աշխատություններ» հատորը` Ռուբեն Սահակյանի ընդարձակ առաջաբանով եւ ծանոթագրություններով: Գիրքը հրապարակման է պատրաստել հեղինակի դուստրը` Նունե Դերոյանը: Հարկ ենք համարում կենսագրական տվյալներ եւ որոշ տեղեկություններ հայտնել մեր հանրությանը գրեթե անհայտ մտավորականի ազգանվեր գործունեության մասին:

Վ. Տերոյանը ծնունդով Վանից է` Այգեստան թաղամասից: Արամ Մանուկյանի վկայությամբ, Վարազդատը Երամյան դպրոցի սան էր, իրենց եւ ուսուցիչների կապը, «թունդ դաշնակցական»: Կրթությունը Տերոյանը շարունակել է Էջմիածնի Գեւորգյան ճեմարանում, վերադառնալով Վան` ուսուցչությամբ է զբաղվել: Վանեցիների օժանդակությամբ Տերոյանին հաջողվել է մեկնել արտասահման եւ ընդունվել Սորբոնի համալսարանի փիլիսոփայության ֆակուլտետ, որից հետո ուսանել է գերմանական մի շարք համալսարաններում: Փիլիսոփայության դոկտորական թեզի պաշտպանությունը չի հաջողվել՝ վրա հասած 1-ին աշխարհամարտի պատճառով: Վերադառնալով Վան` շարունակել է դասավանդել, այս անգամ Կեդրոնական վարժարանում: Հայոց ցեղասպանության օրերին թուրքական արնածոր յաթաղանի դեմ հայ ազգաբնակչության մղած ինքնապաշտպանական հերոսամարտերից առաջինը Վան-Վասպուրականինն էր` 1915-ի ապրիլին, որ հաղթանակով պսակվեց: Վարազդատ Տերոյանը ազգային-քաղաքական շարժման կիզակետում էր, ընդգրկված էր «Հայկական Կարմիր խաչի» կազմում եւ ակտիվորեն զբաղվել է նահանգային վարչությանն ուղղված բնակչության խնդրագրերով: Վան-վասպուրականցիների նահանջի օրերին գաղթականների մի մասի հետ Տերոյանը գալիս է Թիֆլիս: Գաղթականությանը վերաբերող հարցերով ստեղծված կազմակերպություններում ազգանպաստ գործունեություն է ծավալում, Թիֆլիսում, Բաթումում, Արեւելյան Հայաստանում ապաստանած արեւմտահայ գաղթականների մասին վիճակագրական տվյալների հավաքչական կարեւոր աշխատանքներ կատարում: Հայաստանի խորհրդայնացումից հետո Հեղկոմը նրան նշանակում է Ամերկոմում լիազոր, որտեղ տնօրինել է ուսումնական հաստատություններ, որբանոցներ, հիվանդանոցներ: 1930-31-ին աշխատել է Գրապալատում, որպես միջազգային գրքափոխանակման բաժնի վարիչ, ակտիվ գրքափոխանակում կազմակերպել Մխիթարյան միաբանության, սերտ հարաբերություն ստեղծել «Հանդէս ամսօրեայ»-ի հետ: Նա հատուկ ուշադրություն է դարձրել հայագիտական գրականություն Մխիթարյաններին առաքելու եւ փոխադարձաբար ուղարկվածը պահպանելու եւ «գիտական մշակման ենթարկելու» աշխատանքներին: Խորհրդային իշխանությունները, սակայն, Տերոյանի դաշնակցական անցյալը չէին մոռացել, որպես «անբարեհույս տարր» նա հեռացվել է գրապալատից: Ընտանիքի կեցությունն ապահովելու համար աշխատել է «Նոր ուղի» ամսագրում, Պետհրատում տեխնիկական եւ սրբագրական աշխատանքներ կատարել: Խորհրդային պետական մարմինները նրան 4 անգամ ազատազրկել են, 4-րդն արդեն ճակատագրական էր: Նա մեղադրվել է Թիֆլիսում Ջեմալ փաշայի սպանության մասնակցության, Ամերկոմում դաշնակցական գործունեություն ծավալելու, լրտեսության մեջ: Մեծ դժվարություններով եւ մի քանի ազդեցիկ մարդկանց աջակցությամբ (Ա. Մռավյան, Ա. Հովհաննիսյան, Ա. Խանջյան, որի ուսուցիչն է եղել) Տերոյանին հաջողվում է առաջին երեք (1922, 1924, 1931) ձերբակալություններից ազատվել` ապացուցելով իր անմեղությունը: Վերջին անգամ նրան մեղադրել են գեներալ-լեյտենանտ Մովսես Սիլիկյանի միապետական հայացքների մասին ՆԳԺԿ-ին չտեղեկացնելու, դաշնակցական կազմակերպությունները վերականգնելու փորձերի, Լեռ Կամսարի, որի հետ մտերիմ է եղել, հակախորհրդային հայացքների համար: Դա 1935 թվականն էր: Ստալինյան հրեշավոր մեքենայի ամենակուլ երախի դեմ մարդկային ամեն բան անզոր էր, արդարացման որեւէ փորձ` դատապարտված: Տերոյանը 3 տարով աքսորվում է Սիբիր` աշխատանքային ուղղիչ ճամբար, որտեղից վերադարձ շատ քչերին է հաջողվել: 51 տարեկանում` 1938-ին Վարազդատ Տերոյանը մահանում է հեռավոր Մարիինսկում:

Ռեաբիլիտացիոն շարժման ժամանակ, 1956-ին համապատասխան որոշման համաձայն, Տերոյանի գործը կարճվել է հանցակազմի բացակայությամբ, վերականգնվել է նրա բարի անունը: Այս գործին իրենց աջակցությունն են բերել Գրիգոր Չուբարը եւ ակադեմիկոս Կարապետ Մելիք-Օհանջանյանը:

Վերոշարադրանքում թվարկված Տերոյանի գրական ծանրակշիռ ժառանգության շատ քիչ մասն է հրապարակայնացված: Կենդանության օրոք լույս են տեսել երկու գործ, Հիպպոլիտ Տենի «Գեղարվեստի փիլիսոփայությունը» (1935)` առանց թարգմանչի անունը հիշատակելու, քանի որ նա ձերբակալված էր, եւ Հ. Բարբյուսի «Կրակը» (1935 թ.): Հետմահու տպագրվել են Ա. Ֆրանսի «Կարմիր շուշանը» (1946 թ.) եւ Դեկարտի «Քննախոսություն մեթոդի մասին» (1968): Եվ վերջինը` 2006-ին նրա գիտական եւ հրապարակախոսական աշխատություններն են՝ փիլիսոփայական տարբեր հասկացությունների, կատեգորիաների, հոդվածներ` գաղթականությանը, դպրոցներին, դասագրքերին եւ այլ կարեւոր հարցերի վերաբերող:

Գրքի առաջաբանի տեղեկություններն ընդհանուր պատկերացում տալիս են Տերոյան հասարակական գործչի ու մտավորականի մասին: Ազգային ստրատեգիական խնդիրների նկատմամբ ունեցած Տերոյանի մի շարք մոտեցումներ արդիական են նաեւ մեր օրերի համար, ինչպես, օրինակ, հետեւյալը. «Պետք է ստեղծել ամենից առաջ հասարակական լուրջ, տեւական եւ ավանդապահ մի հսկողություն մեր բոլոր գործերի վրա, որոնք ազգային բնույթ են կրում: ... Դուրս պետք է մնան, հեռո՜ւ յոթ հորիզոններով բոլոր նրանք, որոնք հայ ժողովրդի կյանքի եւ ապագայի դարմանման գործին մոտենում են իբրեւ թերուսներ եւ սիրողներ: ...Հայտարարության համար, ռեկլամի համար գործող ինչքան անհատներ կան եւ ընկերություններ: Պինդ պիտի փակել նրանց առջեւ բոլոր դռները: ... Գործի սերը, պարտականության գիտակցությունը եւ հայ ժողովրդի ապագան դարբնելու սրբազան իդեալները պիտի լինեն միակ տեսակետները, որոնք վճռական եւ հրամայական նշանակություն են ունենալու»: 1916-ին գրված Վ. Տերոյանի այս խոսքերը, ինչպես տեսնում ենք, շատ բնորոշ են նաեւ մեր այսօրվա իրականությանը:

ՄԵԼԱՆՅԱ ԲԱԴԱԼՅԱՆ