Ջիվան Գասպարյանի հոբելյանին կգան աշխարհահռչակ երաժիշտներ

Հանրահայտ դուդուկահար Ջիվան Գասպարյանի ծննդյան 80-ամյակի կապակցությամբ Մարզահամերգային համալիրում նոյեմբերի 11-ին կայանալիք □Ջիվան Գասպարյան եւ ընկերներ□ համերգին մասնակցելու են աշխարհահռչակ աստղեր Իտալիայից, Մեծ Բրիտանիայից, Միացյալ Նահանգներից:

Երեւան կգան Պիտեր Գաբրիելը, Զուկերոն, □Փլանեթ Իքս□-ը, այլ աստղեր ու աշխարհահռչակ խմբեր, ովքեր Գասպարյանի հետ հանդես են եկել ամենատարբեր երկրներում եւ բեմահարթակներում:

Լրագրողների հետ հանդիպմանը Ջիվան Գասպարյանը երեկ ասաց, որ իր հյուրերը Երեւանում հանդես կգան նաեւ առանձին համերգներով:

□Աշխարհից մոտ երկու հարյուր մարդ պետք է գա, եւ աշխարհի աստղերը, որոնց հետ ես երկար տարիներ աշխատել եմ, գործակցել եմ□, - ասաց Գասպարյանը:

Իր 80-ամյակը, որ լրացել է հոկտեմբերի 12-ին, Ջիվան Գասպարյանը նշել է ընկերների ու հարազատների հետ, երեկ էլ ասաց, թե հոբելյանը հատուկ նշելու կարիք էլ չուներ:

□Բայց մտածեցինք, որ թող մի տոնական օր լինի մեր ժողովրդի համար, որպեսզի մեր ժողովուրդը լավ համերգներ նայի: Որեւիցե մեկը չի կարող տեսնել Պիտեր Գաբրիելին Երեւանում: Որեւիցե մեկը Զուկերոյին չի կարող տեսնել Երեւանում□:

Համերգի տոմսերը կարժենան 10-50 հազար դրամ:

Ջիվան Գասպարյանը ասաց, որ կուզենար, որ տոմսերի գները ավելի մատչելի լինեն, անգամ` անվճար:

□Ես որեւիցե շահ այդտեղ չունեմ: Ես դուրս եմ գալու բեմ որպես նվեր իմ ժողովրդին□, - ասաց դուդուկահարը:

Առանց հոնորարի են ելույթ ունենալու նաեւ հրավիրված աստղերը:


Գայանե Դանիելյան

«ԲՐԻՏԱՆԻԱ ԿՂԶՈՒ ԱՌԱՋԻՆ ԲՆԱԿԻՉՆԵՐԸ ԵԿԵԼ ԵՆ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻՑ»

ՄԱՐԻՆԵ ՎԱՀՐԱԴՅԱՆ, ՎԱՉԱԳԱՆ ՎԱՀՐԱԴՅԱՆ

Այս ուսումնասիրությունը կատարվել է «Վասպուրական նոր սերունդ» հայրենակցական միության շրջանակներում: Հեղինակները շնորհակալություն են հայտնում Կարեն Բալայանին («Այաս» ակումբի նախագահ, «Կիլիկիա» նավի նավապետ)՝ ուսումնասիրությունների ընթացքում աջակցության եւ համագործակցության համար, Մարի Բարսեղյան-Խանջյանին (լեզվաբան եւ հրապարակախոս)՝ շարադրանքի ոճաբանական քննարկումների համար:

--------------------------------------------------------------------------------


Սխալվե՞լ էին, արդյոք, անգլիական տարեգիրները

Զարմանալի, նույնիսկ տարօրինակ տեղեկություններ ենք երբեմն գտնում պատմության տարեգրքերում: Այնքան տարօրինակ, որ դրանք կարող են որոշ դեպքերում անգամ փոխել մեր պատկերացումները ոչ միայն այս կամ այն ժողովրդի պատմության, այլեւ ողջ մայրցամաքի եւ նույնիսկ ողջ մարդկության պատմության մասին: Ըստ էության, այդպես էլ պետք է լիներ: Չէ՞ որ պատմագիտությունը նույնպես գիտություն է եւ նրա հետեւությունները, ինչպես մյուս՝ բնական ու հումանիտար գիտությունների հետեւությունները, նույնպես հիմնվում են (ամեն դեպքում պետք է հիմնվեն) փաստերի վրա: Պատմական գիտության համար փաստագրական նյութերը հավաքվում են պատմագրական տվյալների, հնագիտական պեղումների, համեմատական լեզվաբանության ուսումնասիրության, դիցաբանության տվյալների հիման վրա եւ այլն: Յուրաքանչյուր նոր փաստ` պատմագրական տեղեկություն, հնագիտական գտածո, կամ լեզվաբանական նոր զուգահեռների պարզաբանում, որը սովորական պատկերացումների շրջանակից դուրս է, պետք է ստանա իր տրամաբանական հիմնավոր բացատրությունը, եթե այդ բացատրությունն անգամ փոխում է ժամանակակից` ընդունված տեսությունը:

Պատմագրական նման փաստի է վերաբերում մեր հոդվածի վերնագիրը դարձած նախադասությունը: Այժմ, ինչպես ասում են, խոսքը գիտնականներինն է, որոնք պետք է պարզաբանեն դարերի խորքից մեզ հասած, առաջին հայացքից տարօրինակ այս տեղեկությունը:

Եվ այսպես, ըստ կարգի ի մի բերենք եղած տվյալները:

Անգլիայի հնագույն տարեգրությունը` «Անգլո-սաքսոնական քրոնիկոնը», ընդգրկում է հռոմեական տիրապետության շրջանը` մ.թ.ա I դարից մինչեւ մ.թ. XII դարը: Տարեգրքի կազմելուն ձեռնամուխ են եղել Ալֆրեդ արքայի օրոք` IX դարի վերջին` հիմք ունենալով Բեդե Պատվելու «Եկեղեցական պատմությունը», մերսիական եւ ուէսեքսյան քրոնիկոնների պահպանված հատվածները եւ ավանդազրույցները: Պահպանվել է անգլո-սաքսոներեն (հնագույն անգլերեն) եւ լատիներեն ինը ձեռագիր: Քրոնիկոնի հնագույն մասը, որը նկարագրում է մինչեւ 731թ.-ի իրադարձությունները, հիմնականում վերցված է Բեդեի գրվածքից, բայց ներառում է շատ լրացումներ, որոնք վերաբերում են հարավային Անգլիայի (հատկապես Ուէսեքսի) պատմությանը:

Ներկայացնենք մեզ հետաքրքրող մասը` հին ձեռագրի տեքստի առաջին պարբերությունը բնագրով` համապատասխանաբար արդի անգլերեն եւ հայերեն թարգմանությամբ.

The island Britain is 800 miles long, and 200 miles broad. And there are in the island five nations; English, British, Scottish, Pictish, and Latin. The first inhabitants were the Britons, who came from Armenia, and first peopled Britain southward. (Bede Ecclesiastical history I.1, The Anglo-Saxon Chronicle, part 1: a.d. 1-748)

«Բրիտանիա կղզին ունի 800 մղոն երկարություն ու 200 մղոն լայնություն: Այդ կղզում հինգ ազգություն կա` անգլիացիներ, բրիտներ, սքոթեր, պիկտեր, լատիններ: Կղզու առաջին բնակիչները եղել են բրիտները, որոնք եկել են Արմենիայից ու ի սկզբանե բնակվել են Բրիտանիայի հարավում» (Բեդե «եկեղեցական պատմություն», մաս I, Անգլո-Սաքսոնական Քրոնիկոն, 748թ.:

Անգլո-սաքսոնական քրոնիկոնը ակտիվորեն ուսումնասիրվում է շուրջ 180 տարի: Բեդե Պատվելու այս տեղեկությունը ժամանակակից անգլերենի վերածած առաջին թարգմանիչ Ջեյմս Ինգրեմը, որեւէ խելամիտ բացատրություն չգտնելով, «Արմենիա» բառը տեքստում օգտագործել է հետեւյալ մեկնաբանությամբ. «Հնարավոր է, որ սա սաքսոնական գրագրի պատահական սխալը լինի, որը «Արմորիկա» բառի փոխարեն գրել է «Արմենիա»:

Ջեյմս Ինգրեմի տարակուսանքը կարելի է հասկանալ: XIX դարի առաջին քառորդում մարդկության հնագույն պատմությանը վերաբերող շատ հիմնարար փաստեր դեռեւս հայտնի չէին: Մասնավորապես, նոր-նոր էր սկսում զարգանալ համեմատական լեզվաբանությունը` որպես գիտություն, որի ուսումնասիրման հիմնական արդյունքը եղավ երբեմն նույնիսկ տարածությամբ միմյանցից շատ հեռու լեզուների ու ժողովուրդների ազգակցության բացահայտումը: Ուսումնասիրված չէին նաեւ ժողովուրդների մեծ տեղաշարժերի փաստերը եւ դրանց արտագաղթերի օրինաչափությունները: Դեռեւս չէին կատարվել շատ հնագիտական բացահայտումներ, հատկապես այն, որ մարդկային քաղաքակրթության ծագման ու զարգացման հնագույն կենտրոնները եղել են Հայկական լեռնաշխարհն ու նրան հարակից Հայկական Միջագետքը:

Իսկապես, Ջեյմս Ինգրեմին թույլատրելի էր սխալվել եւ ենթադրել, որ Բեդե Պատվելու տեքստի արտագրության ժամանակ սխալմունք է տեղի ունեցել, քանի որ այն ժամանակվա գիտության շրջանակներում որեւէ այլ` խելամիտ բացատրություն ուղղակի չէր կարող լինել:

Բայց ահա թե ինչն է զարմանալի:

Հին ձեռագրերի եւ ոչ մի անգլիացի ուսումնասիրող (իսկ նրանք շատ-շատ են) քննադատական մոտեցում չի ցուցաբերել Ջեյմս Ինգրեմի մեկնաբանությանը: Դեռ ավելին, տեղի է ունեցել անբարյացակամ կերպափոխություն: Անգլո-սաքսոնական քրոնիկոնի վերջին հրատարակությունների հիմնական տեքստում, իբրեւ «բարեկրթության» ապացույց է դարձել «Արմենիա» բառի փոխարեն գրել «Արմորիկա»` կից մեկնաբանությամբ. «Բնագրում, իբր սխալմամբ գրվել է «Արմենիա»: Ի՞նչ է սա՝ տգիտությո՞ւն, անտեղյակությո՞ւն, գիտական ծուլությո՞ւն, թե՞ տիպիկ անգլիական ինքնագոհ արհամարհանք վերջին տասնամյակների ընթացքում գրանցված գիտական տվյալների նկատմամբ, որոնք ստացվել են տարբեր երկրների այնպիսի մեծ գիտնականների ջանքերի շնորհիվ, ինչպիսիք են Գավուկչյանը, Գամկրելիձեն, Իվանովը, Կլիչկովը, Հերունին, Հաուպտմանը ու շատ ուրիշներ:

Բայց փորձենք գնահատել այն վարկածի հավաստիությունը, թե անգլո-սաքսոնական քրոնիկոնը արտագրելիս սխալ է թույլ տրվել:

Հարց է առաջանում. ինչպե՞ս եւ ո՞ր դեպքում գրագիրը կարող էր սխալվել: Արտագրելիս սխալ թույլ տալու հոգեբանությունը ընդհանրապես այսպիսին է` գրագիրը տեսնում է արտագրվող բառի առաջին տառերը եւ, եթե այդ տառերը համընկնում են իրեն շատ ծանոթ ու հաճախակի կրկնվող ուրիշ բառի տառերի հետ, ապա նրա ուղեղը մեքենայորեն կրկնում է ոչ այն բառը, որը կարդացել է ինքը, այլ այն, որը ենթագիտակցության մեջ այդ սկզբնատառերի հետ զուգորդված է: Եվ ուղեղը թելադրում է գրել հենց այդ` ենթագիտակցության մեջ առաջ եկած բառը:

Ասվածը հիմնավորելու համար կրկնենք ընթերցանության հոգեբանության մեջ հայտնի գիտափորձը: Փորձեք արագ (վարժ) կարդալ հաջորդ նախադասությունը. «Ուղեղը մեքաենոերն կրնկում է ծոնաթ բռաը»: Ամենայն հավանականությամբ դուք հեշտությամբ կարդացիք նախադասությունը եւ միայն հետո ընկալեցիք, որ այնտեղ «ինչ-որ բան այնպես չէր»: Որոշ բառերում տառերը, բացի առաջինից եւ վերջինից, պատահականորեն տեղափոխված են: Հենց այդպես էլ մենք միշտ կարդում ենք: Մարդն արագ կարողանում է կարդալ եւ, որ կարեւորն է, արագ ընկալել ու հասկանալ կարդացածը՝ շնորհիվ այն բանի, որ մեր ուղեղը ընթերցանության գործընթացին զուգահեռ լրացնում է բառը, երբ աչքերը հասցնում են կարդալ վերջինիս միայն սկզբնատառերն ու վերջնատառերը: Եվ եթե դուք փորձեիք անմիջապես գրանցել այդ նախադասությունը, ապա դուք կգրեիք այն, ինչ ընկալել է ձեր ուղեղը, այլ ոչ թե այն, ինչ կարդացել են ձեր աչքերը:

Բնականաբար, միշտ չէ, որ այդպես է լինում: Հատկապես այդօրինակ սխալները բացառվում են, երբ գրվածքը, ինչպես տվյալ դեպքում, կալիգրաֆիկ է: Բայց երբ մարդն ինչ-որ պատճառով (հոգնածություն, անուշադրություն, քնատություն եւ այլն) արագ գրելիս, թույլ է տալիս նմանօրինակ սխալ, ապա դա կատարվում է նկարագրած սխեմայով:




Այժմ երկրորդ հարցադրումը. որքանո՞վ է հավանական, որ միջնադարյան անգլիացի գրագրին «Արմենիա» բառը քաջ ծանոթ է եղել ու նրա կողմից բազմիցս կրկնվել է: Հարկ է ասել, որ սա քիչ հավանական վարկած է: Նման եզրահանգման գալու պատճառն այն է, որ միջնադարի քաղաքական դաշտում Հայաստանը (Արմենիա)` որպես առանձին միավոր, հանդես չէր գալիս, քանի որ անգլո-սաքսոնական քրոնիկոնը կազմելու ժամանակ Հայաստանը նվաճված էր արաբների կողմից, որոշ ժամանակ անց բաժանվեց Բյուզանդիայի ու Պարսկաստանի միջեւ: Այնպես որ, դժվար թե միջին կրթվածության անգլիացի գրագիրը (այլապես նա կլիներ գիտնական, եւ ոչ թե գրագիր) իմանար այնպիսի մի հեռավոր եւ հյուսիս-արեւմտյան Եվրոպայի համար ոչ էական նշանակություն ունեցող երկրի գոյության մասին, ինչպիսին Հայաստանն էր (Արմենիա): Իսկ դրան հակառակ «Արմորիկա» բառը, հավանաբար, նրան քաջ ծանոթ էր, որովհետեւ Անգլիային հարեւան երկրի` Ֆրանսիայի սահմանակից գավառներից մեկի` Բրետանի կենտրոնի անունն է:

Եվ այսպես, եթե անգամ ենթադրենք, որ Բեդե Պատվելու մոտ գրված է եղել «Արմորիկա», ապա առաջին երեք (համընկնող) տառերը` «Արմ», գրագրի ենթագիտակցությանը անտարակույս կհուշեին ծանոթ «Արմորիկա» բառի զուգորդումը, այլ ոչ թե անծանոթ «Արմենիա» բառի:

Այն ենթադրությունը, թե «Արմենիա» բառն իր աշխատանքի ընթացքում հաճախ է հանդիպել գրագրին, անհավանական է, քանի որ այդ բառը հանդիպում է Բեդե Պատվելու «Եկեղեցական պատմության» (որտեղից էլ քրոնիկոն է անցել) միայն մի տեղում` տեղագրական առաջաբանում:

Եվս մեկ կարեւոր հանգամանք: Գրագիրները ամենաքիչը երկուսն էին, եւ գրել են նրանք տարբեր տեղերում եւ տարբեր ժամանակ, քանի որ նույն տեղագրական առաջաբանը (Բեդե Պատվելու գրքից վերցրած) հանդիպում է «Անգլո-սաքսոնյան քրոնիկոն»-ը կազմող 9 գրքերից երկուսում: Այն բանի հավանականությունը, որ երկու տարբեր մարդիկ նույն տեղում նույն սխալն են կատարել, չափազանց (ինչպես ասում են` անտեսելու չափ) փոքր է:

Եվս մի կարեւոր պահ: Ֆրանսիացի հետազոտողները (մասնավորապես` Ronan le Coadic. Les Contrastes Bretons. Ethnologie franջaise, XXXIII, 2003, 3, P. 373-379.) գտնում են, որ բրիտները կղզուց եկել են Ֆրանսիա եւ հիմնել Բրետան նահանգը, որի կենտրոն են հռչակել Արմորիկա քաղաքը: Եվ բրետոնցիները ցայժմ պահպանում են իրենց էթնոմշակութային յուրահատկությունները, որոնցով էլ շատ են տարբերվում մյուս ֆրանսիացիներից: Բայց դա առանձին թեմա է:

Այսպիսով, հոդվածի վերնագրում մեջբերված նախադասությունը, ամենայն հավանականությամբ, հավաստի է եւ պահանջում է ուշադիր ու մանրազնին լրացուցիչ ուսումնասիրություն: Հնարավոր է, որ այդ գործընթացը շրջադարձային լինի անգլիական քաղաքակրթության ու մշակույթի ծագման մասին մեր եւ հատկապես՝ անգլիացիների ունեցած պատկերացումներում:




Բրիտների հետքերը Հայաստանում

Դիտարկենք «բրիտ» բառի բացատրությունը: Նախ եւ առաջ նշենք, որ արդի անգլերեն կրկնակի tt գրելաձեւը չի համապատասխանում հին անգլո-սաքսոներենին: Անգլո-սաքսոնյան քրոնիկոնում (եւ, ըստ ամենայնի, Բեդե Պատվելու մոտ) այդ բառում գրվում է մեկ t:

Այսպիսով, գործ ունենք BRIT («բրիտ») բառի հետ: Քանի որ անվիճելիորեն այդ բառը հնդեվրոպական ծագում ունի, ապա այն կարող է եւ պետք է դիտարկվի երկու մասից բաղկացած` հնդեվրոպական «բր» արմատից եւ նույն լեզվաընտանիքին պատկանող «-իտ» վերջածանցից:

Սկսենք հանրահայտից. «-իտ» եւ «-իդ» վերջածանցները («տ» եւ «դ» հնչյունները ակնհայտորեն փոխադարձելի են) հնդեվրոպական լեզուներում ցույց են տալիս պատկանելություն արմատին, ծագումը արմատային բառ-հասկացությունից: Օրինակ` «սեմիտ» (Սեմի ցեղին պատկանող) կամ «դրուիդ» («դր» ցեղին պատկանող): Հնդեվրոպական «դր» արմատը «ծառ» է նշանակում: Արդի ռուսերենում պահպանվել է "др-ево" բառը: Իսկ հայերենում ունենք «դր-ախտ» (եդեմական այգի): «Դրուիդ» բառով անվանում էին անտառում ապրող ցեղի կամ այլ կերպ ասած, այն նշանակում է «անտառի մարդ»:




Եզրակացություն` «բրիտ» բառը նշանակում է «բր» ցեղին պատկանող:

Սկսենք «բր» արմատի բացատրության որոնումները հնդեվրոպական լեզուներում: Երեք հանգամանք հուշում է մեզ, որ «բր» արմատի բացատրությունը պետք է փնտրել հայոց լեզվի բառապաշարի շրջանակներում:

Առաջին. Բեդե Պատվելու հաղորդումն այն մասին, որ բրիտները եկել են Հայաստանից:

Եկրորդ. արդիական պատկերացումներն Հայկական լեռնաշխարհի մասին` որպես հնդեվրոպական լեզվաընտանիքի նախահայրենիքի, եւ հայոց լեզվի` որպես հնդեվրոպական լեզվաընտանիքի արմատային լեզվի:

Երրորդ. բրիտների միգրացիան դեպի Բրիտանիա կղզի մ.թ.ա. 4-րդ հազարամյակի վերջում 3-րդ հազարամյակի սկզբներին: Այսինքն այն ժամանակ, երբ հնդեվրոպական մայր լեզվի տրոհման գործընթացը դեռ ավարտված չէր: Հետեւաբար «բր» արմատը լայնորեն օգտագործելի էր հնդեվրոպական ընդհանրության մեջ (այդ թվում նաեւ հավերժ մառախլապատ կղզում հայտնված առաջին բրիտների ուղղակի նախնիների կողմից):

Այսպես, հայոց լեզվում «բր» արմատը կարելի տեսնել «բր-ել» բայի մեջ: «Բրել» բայը, ըստ Աճառյանի, հին հայերենում մի քանի իմաստ է ունեցել: Այդ թվում նաեւ` փորագրել: Այսինքն` գրել պինդ նյութի մակերեսին կտրող գործիքով: Հնագիտական տվյալներն ասում են, որ մ.թ.ա. 3-րդ հազարամյակում գրել են միայն այդ եղանակով: Փորագրում էին կամ քարի կամ կավե սալիկների վրա: Այսպիսով, գրել հասկացությունը հնում ունեցել է միայն մեկ անվանում` փորագրել կամ հնագույն` մ.թ.ա. 3-րդ հազարամյակի հայերենով`«բրել»:




Մեր ենթադրությունն այն է, որ «բր» արմատը «բր-իտ» եւ «բր-ել» բառերում նույնն է: Այսպիսով, մենք առաջ ենք քաշում մի վարկած, ըստ որի` «բրիտ» բառը նշանակում է «գրել իմացող ցեղին պատկանող»:

Փորձենք հիմնավորել այս թեզը: Սկսենք նրանից, որ բրիտները կառուցել են Սթոունհենջը: Այս տեսակետն ընդունում են այս հարցի բոլոր լուրջ հետազոտողները: Սթոունհենջը մարդու կողմից ստեղծած ամենախորհրդավոր կառույցներից մեկն է: Շատ հետազոտողներ համոզիչ փաստարկներ են բերում համարելով, որ Սթոունհենջը ծառայում էր որպես յուրատեսակ աստղադիտարան, որը թույլ էր տալիս կատարել աստղագիտական շատ դիտարկումներ եւ համապատասխան եզրահանգումներ անել, օրինակ, աստղաբաշխական տարվա սկզբի, արեւի եւ լուսնի խավարումների ժամանակի եւ այլ պարբերական երեւույթների մասին (Дж. Хокунс, Дэк Уайт, Разгадка тайны Стоунхенджа., М., "Мир", 1984): Որպեսզի նմանօրինակ ահռելի եւ բարդ աստղագիտական գործիքի ստեղծման մասին անգամ միտք հղացվեր (էլ չենք ասում շինարարության իրականացման մասին), անհրաժեշտ էր ունենալ համապատասխան գիտելիքների (աստղագիտա-մաթեմատիկականից մինչեւ ճարտարագիտական եւ շինարարական) հսկայական պաշար: Այդպիսի պաշար ստեղծել առանց գրային որեւէ համակարգի իհարկե հնարավոր չէր: Մի քանի տասնյակ տարվա (եւ անգամ հարյուրամյակների) պարբերականությամբ աստղագիտական երեւույթների դիտարկումները պահանջում են գրավոր արձանագրում: Առանց գրային համակարգի նման դիտարկումներն անհնարին են: Եվ իհարկե, գրաճանաչությունը կտրուկ առանձնացնում էր բրիտներին՝ Հյուսիսային Եվրոպայի այն ժամանակվա փաստորեն վայրենի տեղաբնիկ ցեղերի մեջ:

Դիտարկման ամբողջականության համար նկատենք, որ այդ զարմանալի կառույցի նպատակա-կիրառականության կապակցությամբ այլ տեսակետներ էլ կան` կրոնական կենտրոն, գերեզմանատուն եւ անգամ հիվանդանոց... Այս առիթով հետեւյալն ասենք: Շատ հնարավոր է եւ, անգամ, ամենայն հավանականոթյամբ, Սթոունհենջը բազմագործանքային կառույց է եղել (չէ որ հնում գիտելիքները եւ մասնավորապես՝ աստղագիտական գիտելիքները ձեռք էին բերվում կրոնի շրջանակներում) եւ այդ գործանքներից ցանկացածն իրականացնելու համար, այդ ենթադրություններից ցանկացածի դեպքում ոչ թե չի բացառվում, այլ հակառակը, հաստատվում է գիտելիքների գրի առնելու համակարգի առկայությունը:




Հիմա դիտարկենք «Սթոունհենջ» բառի ստուգաբանությունը: Ակնհայտորեն այն բաղկացած է երկու արմատից` «սթոուն» եւ «հենջ»: Եթե առաջին արմատի նշանակությունը կասկած չի հարուցում եւ թարգմանվում է որպես «քար» կամ տվյալ ենթատեքստում` «քարե», ապա երկրորդ արմատի` «հենջ» իմաստը երկար ժամանակ չէր հաջողվում բացատրել անգլերեն լեզվի միջոցներով: Վերջերս առաջ էր քաշվել երկու ենթադրություն, եւ թվում է` դրանք ընդունված կարծիք են դառնում անգլիացի հետազոտողների շրջանում:

Ըստ առաջինի` «հենջ» արմատը կարելի է թարգմանել որպես «ցանկապատ»: Անհասկանալի է, թե որտեղից է վերցրած «հենջ» բառի այդպիսի մեկնաբանությունը: Մեզ չհաջողվեց բառարաններում գտնել այդպիսի բառ: Կարծում ենք, որ քսանհինգ տոննանոց այդ զարմանահրաշ քարերը ցանկապատ անվանել նույնն է, թե Պարթենոնի սյուները «չափառ» անվանել:

Ըստ երկրորդի` «հենջ» արմատը («հանգ» ձեւափոխմամբ) կարելի է թարգմանել որպես «կախված»: Նկատենք, որ` քարերը դրված են մյուսների վրա, այլ ոչ թե կախված:

Այսպիսով, «հենջ» բառի այդպիսի մեկնաբանությունները մենք համարում ենք անհիմն:

Աշխարհում Սթոունհենջի նման մի քանի կառույց կա: Շոտլանդիայում` Կալենիշը, Ռուսաստանում` Ռյազանի կառույցը Օկա գետի ափին (ըստ ավանդության՝ անհիշելի ժամանակներում հարավից եկվորներն են կառուցել այդ կառույցը), Արեւմտյան Հայաստանի հարավ-արեւմուտքում` ժամանակակից Սիրիայի սահմանից մոտ 40 կմ դեպի հյուսիս հայտնաբերված կառույցը (գերմանացի գիտնական Շմիդտի գնահատմամբ կառույցն ունի 11,5 հազար տարվա հնություն) եւ այլն:

Այդպիսի կառույց կա նաեւ Հայաստանի Հանրապետության այժմյան տարածքում` Սյունիքում: Հայկական այս կառույցի առանձնահատկությունն այն է, որ (եւ դա ամենազարմանալին է) այն ունի նաեւ Սթոունհենջին շատ նման անվանում` Քարահունջ եւ կառուցված է նրանից ամենաքիչը երեք հազար տարի ավելի վաղ:

Երկու բառերում էլ առաջին արմատը անգլերենում եւ հայերենում միանշանակ նույն իմաստն ունեն` «քար» կամ «քարե»:

«Քարահունջ» բառի երկրորդ` «հունջ» արմատը հնչողությամբ շատ նման է «Սթոունհենջ» բառի երկրորդ արմատին եւ հայերենում նույնպես ունի ոչ միարժեք մեկնություն:

Կարծիք կա (Paris M. Herouni, Armenians and Old Armenia, Yerevan, 2004. P. 9), որ այդ երկրորդ արմատը պետք է կարդալ ոչ թե «հունջ» այլ «հունչ», ինչը հնարավորություն է տալիս նրան «հնչողություն» իմաստը վերագրել եւ «քարահունչ» բառը բացատրել հետեւյալ կերպ` «հնչող (կամ խոսող) քարեր» այն իմաստով, որ այդ քարերը մեզ ասում են աստղագիտական երեւույթների մասին: Ինչպես տեսնում ենք, սա բավականին արհեստական բացատրություն է՝ տրված թե՛ երկրորդ արմատին, թե՛ ամբողջ բառին:

Մենք հակված ենք «հունջ» արմատի իմաստը դիտարկել հայոց լեզվի տեղական` Սիսիանի բարբառի հիման վրա, որում «հունջ» բառը նշանակում է «փունջ»:




Այսպիսով, ստանում ենք «քարե փունջ» մեկնությունը այն իմաստով, որ ոչ թե քարերի անկանոն կույտ է, այլ որոշակիորեն կազմակերպված քարերի հավաքածու: Նկատենք, որ «փունջ» բառի անգլերեն թարգմանությունն է bunch, «բանչ» արդի հնչողությամբ: Սա ցույց է տալիս, որ «Սթոունհենջ» բառի երկրորդ` «հենջ» արմատը մեծ հավանականությամբ ունեցել է, ինչպես եւ հայերենի «հունջ» արմատը, «փունջ» նախնական իմաստը:

Մոտակա գյուղերի բնակչությունը այս կառույցը նաեւ «Ցից քարեր» է անվանում, չնայած հուշարձանի տարածքում շատ կան նաեւ հատուկ ձեւով տաշված հորիզոնական դիրքում տեղակայման համար նախատեսված հսկայական քարեր:

Կա այս կառույցի եւս մեկ (նույնպես ժողովրդական) անվանում` «Զորաց քարեր»: «Զորաց» բառի իմաստն այստեղ մինչեւ վերջերս հստակորեն պարզված չէր եւ մեկնվում էր վերջին 20 տարիների ամենատարածված իմաստով` որպես «զորք» («բանակ» իմաստով) բառի սեռական հոլով:

«Զոր» արմատն ունի նաեւ զորություն (հզորություն) իմաստը (օրինակ «հզոր» եւ «զորավոր» բառերում): Տվյալ բառարմատի այդպիսի մեկնության դեպքում «Զորաց քարեր» անվանումը ստանում է հետեւյալ իմաստները` «Հզորների քարեր» կամ «Հզորություն ներշնչող քարեր»:

Սակայն կա «զոր» բառի մեկ այլ, արդի հայերենում պոետիկ համարվող, իմաստ` «օր», «ցերեկ», «լույս» (օրինակ, «Գիշեր ու զօր» բառակապակցության մեջ): «Զօր» բառի այս իմաստը շատ հին է եւ սլավոնական «Заря» (օրվա սկիզբն ազդարարող վաղորդյան լույս) բառը հավանաբար նույնպես առնչվում է այս բառի հետ: Այս դեպքում «Զորաց քարեր» բառակապակցությունը հետեւյալ իմաստն է ստանում` «Օրերի քարեր» կամ արդի լեզվամտածողությանը տուրք տալով` «Օրացույց քարեր»: Դիտարկվող մեգալիթյան կառույցի անվանման այսպիսի մեկնությունը եղածներից առավել գործանքային է (ֆունկցիոնալ) եւ խոսում է այն մասին, որ կառույցը օգտագործվում էր նաեւ որպես օրացույց: Նշենք, որ, ըստ ակադեմիկոս Պ. Հերունու հաշվառման, հիմա առկա է 223 կանգուն եւ շուռ եկած, բայց ուղղահայաց կանգնեցնելու համար նախատեսված քարեր: Հարեւան գյուղերի բնակիչների պատմածով, հուշարձանի տարածքի մի մասը 20-րդ դարի 30-ական թվականներին` կոլեկտիվացման տարիներին, մաքրվել է եւ օգտագործվել է որպես կոլտնտեսության դաշտ: Այդ պատճառով կարելի է ենթադրել, որ քարերի քանակը իրականում ավելի շատ է եղել: Հնարավոր է, որ դրանց քանակը 365 է եղել` ըստ տարվա օրերի: Այսինքն` թե Քարահունջ-Զորաց քարերը եւ Սթոունհենջը աստղագիտական կառույցներ են եղել:

Մեր նպատակը ոչ թե Քարահունջ-Զորաց քարեր հուշարձանի գործանքային նշանակությունը դիտարկելն է, որն առանձին լայնածավալ ուսումնասիրության նյութ է, այլ Սթոունհենջի հետ անալոգիաների բացահայտումը: Այդ պատճառով մենք միայն կներկայացնենք այստեղ մի փաստ, որը միարժեքորեն Քարահունջ-Զորաց քարեր հուշարձանը կապում է աստղագիտության եւ աստղերի հետ: Մենք ենթադրեցինք, որ հուշարձանի քարերի անսովոր տեղադրվածությունը կարող էր որեւէ համաստեղության մեջ աստղերի դասավորվածության արտապատկերումը լինել երկրի վրա: Դիտարկման համար առաջին թեկնածու-համաստեղությունը Կարապի համաստեղությւունն էր, քանի որ Հին Հայաստանում (ի դեպ, նաեւ Շումերում) այն կոչվում էր Անգղի համաստեղություն: Ինչպես մենք կտեսնենք ստորեւ, որոշակի հիմք ունեինք նման ենթադրության համար:

Այդ վարկածի ստուգումը գերազանցեց մեր բոլոր սպասումները: Մեր ենթադրու-թյունը, անգամ մեզ համար զարմանալիորեն, իդեալական հաստատվեց: Դրա համար բավական էր համեմատել Կարապի համաստեղության մեջ «կարապի» «թեւերի» ձեւը Քարահունջ-Զորաց քարեր հուշարձանի հյուսիսային ու հարավային քարուղիների ձեւի հետ: Հուշարձանի քարերի համալիրի կառուցվածքային նմանությունը, անգամ, նույնությունը կարապի ձեւը կազմող գծերի հետ ուղղակի ապշեցնող է: Ինչպես տեսնում ենք անգամ «կարապի» «թեւերի» անհամաչափությունը (ասիմետրիան) հստակ կրկնվում է համալիրի ճարտարապետության մեջ: Այս տեսակետից մոտեցումը հուշարձանի ուսումնասիրությանը հնարավորություն տվեց որոշ, շատ կարեւոր, բացահայտումներ կատարել: Այսպես, պարզվեց, թե ինչու որոշ քարեր մտցված չէին հողի մեջ, այլ դրված էին հատուկ պատվանդանների վրա: Դրանք «Կարապի» համաստեղությունը կազմող աստղերին համապատասխանող քարերն են: Դրանց շարժունակությունը հնարավորություն էր տալիս պտտել նրանց իրենց առանցքի շուրջը եւ հետեւել համապատասխան երկնային մարմնի շարժմանը երկնակամարում: Իսկ մի քարի համար (համապատասխանում էր Ջենախ աստղին, որի տարեկան պարալաքսը կազմում է 0,294") պատրաստված է երեք հարթ քար-պատվանդան, որոնց վրա այն (Ջենախ-քարը) կարող էր տեղափոխվել մի քանի մետր: Շարժունակ, այն է` ասղերին համապատասխանող բոլոր քարերը ընկած են գետնին: Հավանաբար դա տեղի է ունեցել երկրաշարժի հետեւանքով: Կարապի դելտային համապատասխանող քարը ընկած է հարթ հողի վրա եւ ժամանակի ընթացքում հողի մակերեսը հավասարվել է ընկած քարի մակերեսին: Սա կարող է հիմք լինել քարի ընկնելու ժամանակը որոշելու համար:

Ակնհայտ է դառնում, որ դիտարկվող հուշարձանը թե ՛պաշտամունքային, եւ թե՛ միաժամանակ աստղագիտական նշանակություն է ունեցել: Նույն նշանակությունն է ունեցել նաեւ Սթոունհենջը:

Դիտարկենք այն հարցը, թե ո՞վ կարող էր կառուցած լինել հայկական Սթոունհենջ-Քարահունջ-Զորաց Քարերը:

Ինչպես հպանցիկ արդեն հիշատակվել է՝ դիտարկվող կառույցը Սիսիան քաղաքի մոտակայքում է: Այնտեղ կա նաեւ երկու գյուղ` ոչ սովորական անվանումներով: Քարահունջ-Զորաց Քարեր հուշարձանից հյուսիս-արեւելք Անգեղակոթն է, եւ հարավ-արեւմուտք` Բռնակոթը: Պետք է ասել, որ գյուղերի անվանումները բավականին անսովոր են եւ նրանց նշանակությունը երկար ժամանակ չէր հաջողվում բացատրել: Եղած փորձերը բավական անհեթեթ են` հորինովի եւ շինծու (Հ. Առաքելյան, Հ. Հակոբջանյան, «Բռնակոթի պատմությունը» Երեւան, 1997, էջ 19-21), քանի որ հիմնվում են միայն այդ բառերը կազմող արմատների հնչողության եւ արդի հայերենի բառերի նմանության վրա` չունենալով ոչ մի տրամաբանական կապվածություն եւ հիմնավորում: Օրինակ, Բռնակոթ բառի երկու ակնհայտ արմատներին տրվում են հետեւյալ իմաստները` «բռն»-փորձում են բացատրել արդի հայերենի «բռունցք» բառով, իսկ «կոթ» արմատին տրվում է հայտնի իմաստը` գյուղգործիքների փայտյա, բռնելու մասը: Մեկ ուրիշ բացատրություն կապում է առաջին արմատը «բուռն» բառի հետ, թե իբր գյուղեր կային «Բուռն» եւ «Կոթ» անուններով: Ու նորից ստացվում է անհեթեթ բացատրություն, որը գիտական չէ եւ, բնականաբար չի բավարարում անգամ բացատրությունների հեղինակներին, քանի որ այդ դեպքում անբացատրելի է մնում Անգեղակոթ բառի իմաստը:

Չէր հաջողվում բավարար բացատրություն տալ այդ գյուղերի անվանումներին այնքան ժամանակ, քանի դեռ ուշադրություն չէինք դարձրել երրորդ գյուղի անվանմանը: Այն գտնվում է հուշարձանից արեւելք` մոտ 27 կիլոմետր հեռավորության վրա` Գորիս քաղաքի մոտակայքում: Այդ գյուղի անվանումը Բռուն է:

Պարզ դարձավ, որ «Բռնակոթ» բառի առաջին արմատը պետք է նույնացվի Բռուն անվանմանը, քանի որ ըստ հայերենի բառակազմական կանոնների «ու» ձայնավորը երբեմն սղվում է:

Սակայն կա նաեւ չորրորդ գյուղը` Քարահունջ անվամբ: Այն հուշարձանից հարավ-արեւելք է` մոտ 30 կմ հեռավորոթյան վրա: Եթե քարտեզի վրա միացնենք այս չորս գյուղերը, ապա կստացվի զուգահեռագիծ: Աներեւակայելի մի փաստ, որը դեռ բացատրություն չունի:

Մենք առաջ ենք քաշում մի վարկած, որի մասին կխոսենք առանց մանրամասնությունների, քանի որ այդ վարկածը դեռ ստուգման փուլում է:

Վարկած. ստացված զուգահեռագծի կարեւոր կետերում գոյություն ունեն նաեւ այլ կառույցներ, օրինակ, անկյունագծերի հատման կետում:

Այս վարկածի մասնակի ստուգումը նույնպես հուսադրող արդյունք տվեց: Սիսիանի հուշարձանների պահպանության կոմիտեի տվյալների համաձայն, մոտավորապես նշված զուգահեռագծի անկյունագծերի հատման կետում դամբարանադաշտ է գրանցված:

Եվս մի ուշագրավ փաստ ներկայացնենք, որի բացատրությունը նույնպես դեռ չունենք: Զորաց քարեր համալիրը ստացված զուգահեռագծի Անգեղակոթ եւ Քարահունջ գյուղերը միացնող անկյունագծի վրա է եւ բաժանում է այն 1/4 : 3/4 հարաբերությամբ:

«Բռուն» բառի ստուգաբանությանը մենք դեռ կանդրադառնանք, իսկ հիմա դիտարկենք «կոթ» բառի մեր առաջարկած նշանակությունը: Հայոց լեզվի այդ տեղանքի` Սիսիանի բարբառում կա շատ հին մի բառ՝ «կոտ», որի հիմնական իմաստն է «մեծ»: Հին Հայաստանում կշռի (ծավալի) չափի «կոտ» կոչվող միավոր կար: «Մի կոտ ոսկի» արտահայտությունը հայկական հեքիաթներում մեծ հարստություն է նշանակում` այնքան մեծ, որ մի հեքիաթում թագավորը վախի-շփոթության մեջ է ընկնում երբ լսում է, թե մի գյուղացու նա մի կոտ ոսկի է պարտք: Արդի հայերենում հետաքրքրական մի արտահայտություն է պահպանվել. «Կոտ-կոտ խոսել», որի իմաստը «մեծ-մեծ խոսելն» է:

Մեր ենթադրությունը հետեւյալն է: Անգեղա-կոթ եւ Բռնա-կոթ գյուղերի անվանման երկրորդ արմատը իրականում հնչում է «կոտ» ձեւով (Հ. Առաքելյան, Հ. Հակոբջանյան, «Բռնակոթի պատմությունը» Երեւան, 1997, էջ 19) եւ կրում է «մեծ» իմաստը: Եթե թարգմանենք արդի գրական հայերեն, կստացվի Բռուն, Մեծ Բռուն եւ Մեծ Անգեղ: Հնարավոր ենք համարում, որ «Անգեղակոթ» առաջին արմատի իրական հնչողությունը լինի «Անգղ», քանի որ այդպես էր կոչվում նաեւ Անգեղ տուն նախարարաց տոհմի իշխանանիստ քաղաք-ամրոցը Աղձնիքում:

Այսպիսի անվանումներ տալ գյուղերին ընդունված ձեւ է ամբողջ աշխարհում: Մեր դեպքում մնում է միայն բացատրել, թե ինչպես «տ» հնչյունը փոխվել է «թ»-ի: Լեզվի զարգացման ընթացքում հաճախ տեղի է ունենում այդպիսի անցում: Դա օրինաչափ է համարվում բոլոր արեւմտաեվրոպական լեզուների համար: Հայերենում էլ նկատելի է դա: Օրինակ, «մարդ» բառը արդի ընթերցմամբ հնչում է«մարթ»:

Դիտարկենք «Բռուն» բառը: Այս բառը կազմված է «բռ(ր)» արմատից եւ «-ուն» ածականակերտ վերջածանցից: «Բռ» կամ «բր» արմատի մասին մենք արդեն խոսել ենք: Այն կրում է «գիր» իմաստը կամ «-ել» բայակերտ վերջածանցի հետ կրում է «փորագրել-գրել» իմաստը: Ածականակերտ «-ուն» վերջածանցը հայերենում եւ որոշ հնդեվրոպական լեզուներում, բայական արմատին կցվելով, ցույց է տալիս արմատային գործողություն կատարելու ընդունակություն, հատկանշական լինելը: Օրինակ, հայերենում եւ ռուսերենում` թռչել-թռչուն (летать-летун), գիտենալ-գիտուն (ведать-ведун), խոսել-խոսուն (говорить-говорун) եւ այլն:

Այսպիսով, «բռ(ր)ուն» բառը նշանակում է «գրել կարողացող (իմացող)»: Իսկ որպես գյուղի անվանում հետեւյալ մեկնությունն է ստանում` «Գրագետ` գրել իմացող մարդկանց գյուղ»:

Զարմանալի փաստ-1.

Հայաստանում, ինչպես եւ, ի միջիայլոց, շատ այլ երկրներում, տարբեր գավառների բնակիչներն ունեն ընդհանրական հատուկ մականուններ, որոնք արտացոլում են տվյալ սուբէթնոսի յուրահատկությունը: Ապշեցուցիչ է, բայց Սիսիանի եւ Գորիսի (Բռուն եւ Քարահունջ գյուղերը գտնվում են Գորիսի մոտակայքում) շրջանների բնակչությունը ընդհանուր սուբէթնոս է կազմում եւ ունի ընդհանուր մականուն` «գրողներ», այսինքն` գրել իմացող մարդիկ:

Զարմանալի փաստ-2.

Անգլերեն «գրել» բայն է` «write»: Արդի հնչողությունն է` «ռայթ»: Սակայն նախկինում, ըստ լեզվաբանական հայտնի օրինաչափության, այն հնչել է այնպես, ինչպես գրվել է` «վրիտե»: Մինչդեռ ռոմանա-գերմանական մյուս լեզուներում, որոնց թվին է պատկանում անգլերենը, «գրել» բայի արմատը նույն է եւ էապես տարբերվում է անգլերենից` «scribe»: Մասնավորապես` schreiben` գերմաներեն, escribir` իսպաներեն, scrivere` իտալերեն, scriber` լատիներեն, ecrire` ֆրանսերեն: Հաշվի առնելով հնդեվրոպական լեզուներում «բ»/«վ» հնչյունափոխությունը (օրինակ` լատիներենից իտալերենին անցնելիս` «scriber»/ «scrivere») վստահորեն կարելի է ենթադրել, որ ժամանակակից «write» գրելաձեւը ստացվել է նախկին «brit» ձեւից:

Դիտարկենք «Անգեղակոթ» բառի առաջին` «Անգեղ» արմատը: Հայոց առասպելաբանության մեջ կա Տորք Անգեղ անունով առասպելական հերոս: Նա մի հսկա էր, ամեհի ուժով օժտված, եւ հայտնի էր իր բարի գործերով, մասնավորապես, հայրենիքի պաշտպանության գործում: Հին Հայաստանում կար նաեւ իշխանական տոհմ՝ Անգեղ կամ Անգեղյաց տուն անվանումով, որն, ըստ երեւույթին, իր ծագումնաբանությունը հասցնում էր մինչեւ դիցաբանական Տորք Անգեղ: Իշխանական այդ տոհմի նստավայր քաղաքը Աղձնիքում էր եւ կոչվում էր Անգղ: Կարծում ենք «Անգեղյաց» բառի մեջ «ե» հնչյունը հայտնվում է «Անգղ» բառի հոլովման հետեւանքով:

Այսպիսով, ենթադրում ենք, որ Տորք Անգեղն էլ պետք է լինի Տորք Անգղ: Հաշվի առնելով Մովսես Խորենացու հունամետ լինելը, կարելի է ենթադրել, որ նա «Անգղ» բառը «Անգեղ» է ներկայացրել («տգեղ» իմաստով)՝ նմանեցնելու համար, ինչպես գրում է ակադ. Ստ. Մալխասյանը (Ստ. Մալխասյան, Ներածություն, Մովսես Խորենացու «Հայոց պատմություն» գրքի, Եր., «Հայաստան» 1990. Էջ XXVII-XXX), հունական դիցաբանության մեջ հայտնի, այլանդակ դեմք ունեցող, կիկլոպ Պոլիսֆենին, որը նույնպես ժայռաչափ քարեր է նետում փախչող Ոդիսեւսի նավի հետեւից:

Այսպիսով, կարելի ենթադրել, որ «Անգեղակոթ» բառի մեջ «ե» հնչյունը նույնպես հայտնվում է «Անգղ» արմատի հոլովման պատճառով:

Զարմանալի փաստ-3.

Արեւելահայերեն գրական լեզվում (բարբառներում նույնպես) «Անգլիա» բառը ընդհուպ մինչեւ 1925 թվականը գրվում եւ ընթերցվում էր որպես «Անգղիա»: Իսկ արեւմտահայերենում այդ գրությունը եւ հնչողությունը շարունակվում է մինչ օրս:

Մենք հակված ենք կարծելու, որ խոր կապ կա «Անգլիա»-«Անգղիա», «Անգղ» եւ «Անգեղ» բառերի միջեւ:

Ինչպես տեսնում ենք, չափից շատ են համընկնումները, որպեսզի դրանք պատահական համարենք: Ահա թե ինչու, կարծում ենք, որ բավական մեծ համոզվածությամբ կարող ենք տալ այդ բառերի իմաստային ստույգ թարգմանությունը եւ ասել, որ «Բռուն» գյուղի անվանումը նույնանում է «Բրիտանիա» անվան հետ, «Բռնակոթ»-ը նույնանում է «Մեծ Բրիտանիա»-ի հետ, իսկ «Անգեղակոթ»-ը` «Մեծ Անգլիա»-ի:

U.S. DOCUMENT REVEALS TURKEY CONTINUED OTTOMAN EMPIRE’S ANTI-ARMENIAN POLICIES

Those who want to shield today’s Turkey from responsibility for the Armenian Genocide have sought to blame the Young Turk government of the Ottoman Empire rather than the Republic of Turkey which was not established until 1923.

One wonders then why Turkish officials, who have tried every trick to deny the facts of the Armenian Genocide, have not taken the easy way out by shifting the blame for the Genocide to the long defunct Ottoman Empire.

A frequently advanced explanation is that Turks, as a proud people, cannot accept that their ancestors committed the heinous crime of seeking to eliminate an entire nation. Others have argued that should the Republic of Turkey blame the Ottomans for the Armenian Genocide, it could be held legally liable as the successor state to the Ottoman Empire.

In recent years, however, it has become clear, particularly through the painstaking research conducted by Turkish scholar Taner Akcam, that a key reason why today’s Turkish officials are not prepared to face their history honestly and blame their Ottoman ancestors is that the Republic of Turkey is actually the continuation of the Ottoman state. Indeed, many of the early leaders of the Turkish Republic had been high-ranking Ottoman officials personally involved in the implementation of the Armenian Genocide. Such an unbroken transition in leadership assured the continuity of the Ottomans’ anti-Armenian policies.

In retrospect, it has become apparent that these genocidal policies stretched over a half century, starting with Sultan Abdul Hamid’s massacre of 300,000 Armenians in 1894-96, followed by the killings of 30,000 Armenians in Adana by the Young Turk regime in 1909, culminating in the Genocide of 1.5 million Armenians in 1915-23, and the subsequent policies of forced Turkification and deportation of tens of thousands of Armenians by the Republic of Turkey.

An important document from the U.S. archives, known until now to a handful of scholars, was recently posted on an Armenian/Turkish website. It provides incontestable evidence that Armenians continued to be uprooted from their native lands and deported by the Republic of Turkey well into the 1930’s for purely racial reasons.

The document in question is a "Strictly Confidential" cable dated March 2, 1934, sent by U.S. Ambassador Robert P. Skinner from Ankara to the Secretary of State in Washington, reporting the deportation of 600 Armenians from "the interior of Anatolia to Istanbul."

The Ambassador wrote: "It is assumed by most of the deportees that their expulsion from their homes in Anatolia is a part of the Government’s program of making Anatolia a pure Turkish district. They relate that the Turkish police, in towns and villages where Armenians lived, attempted to instigate local Moslem people to drive the Armenians away. … The Armenians were told that they had to leave at once for Istanbul. They sold their possessions receiving for them ruinous prices. I have been told that cattle worth several hundred liras a head had been sold for as little as five liras a head. My informant stated that the Armenians were permitted to sell their property in order that no one of them could say that they were forced to abandon it. However, the sale under these conditions amounted to a practical abandonment." Sass

The Ambassador further reported: "The Armenians were obliged to walk from their villages to the railways and then they were shipped by train to Istanbul. … The real reason for the deportations is unknown…. It is likely, though, that their removal is simply one step in the government’s avowed policy of making Anatolia purely Turkish."

Top be sure, in the 1920’s and 30’s thousands of Armenian survivors of the Genocide were forced out from their homes in Anatolia to other locations in Turkey or neighboring countries. These racist policies were followed in the 1940’s by Varlik Vergisi, the imposition of exorbitant wealth taxes on Armenians, Greeks and Jews, and the 1955 Istanbul pogroms during which many Greeks and some Armenians and Jews were killed and their properties destroyed.

This barbaric continuum of massacre, genocide and deportation highlights the existence of a long-term stratagem implemented by successive Turkish regimes from the 1890’s to recent times in order to solve the Armenian Question with finality.

Consequently, the Republic of Turkey is legally responsible for its own crimes as well as those committed by its Ottoman predecessors.

By Harut Sassounian, Publisher, The California Courier

ՀԱՅՈՑ ՑԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹՅԱՆ ՃԱՆԱՉՈՒՄԸ

ՀՀ 1998-2008 թթ. արտաքին քաղաքականության ոլորտո՞ւմ

ՀՀ-Թուրքիա ֆուտբոլի ազգային հավաքականների խաղը համատեղ դիտելու նպատակով ՀՀ նախագահ Ս. Սարգսյանը Երեւան հրավիրեց Թուրքիայի նախագահ Ա. Գյուլին: Վերջինիս ժամանումը Երեւան քաղաքական եւ լրատվական դաշտում շատ հարցեր առաջացրեց, այդ թվում եւ՝ որքանո՞վ է այս այցը տեղավորվում 1998 թվականից ցեղասպանության ճանաչումը որպես պետական քաղաքականություն (որի առաջին քայլն էր նախագահ Ռ. Քոչարյանի` ցեղասպանության վերաբերյալ 1998 թ. սեպտեմբերյան ելույթը ՄԱԿ-ի լիագումար նիստում) հռչակած ՀՀ իշխանությունների արտաքին քաղաքականության համատեքստում: Իսկ արդյոք ցեղասպանության ճանաչումը դինամիկորեն եղե՞լ է ՀՀ արտաքին քաղաքականության ոլորտում. փորձենք պատասխանել:

Հարցի պատասխանը պահանջում է որոշակի հստակեցումներ եւ պարզաբանումներ:


--------------------------------------------------------------------------------


«Ցեղասպանության միջազգային ճանաչում» արտահայտությունը

«Ցեղասպանության միջազգային ճանաչում» արտահայտությունը հստակություն չի պարունակում, քանզի ճանաչումը կարող է լինել երեք տեսակի՝ բարոյական, քաղաքական եւ իրավական: Ճանաչման յուրաքանչյուր տեսակ հետապնդում է ուրույն նպատակ եւ խնդիրներ, ունի միմյանցից տարբերվող «թիրախ» ու, ըստ այդմ, կատարվելիք աշխատանքային-քաղաքական միջոցառումներ եւ այլն: Մասնավորապես, եթե ՀՀ իշխանությունների նպատակը ցեղասպանության միջազգային բարոյական ճանաչումն է, ապա պետք է աշխատանք տարվի տարբեր երկրների ինտելեկտուալների եւ մշակութային կազմակերպությունների հետ, իսկ եթե իրավական ճանաչումն է, ապա՝ խորհրդարանների եւ դատական ատյանների հետ («թիրախների» տարբերություն): Առարկայացնելով վերոշարադրյալը, նշենք, որ աշխարհի շատ երկրների ինտելեկտուալներ, որոնց թվում` ազգությամբ թուրք պատմաբաններ եւ գրողներ (Օրհան Փամուքը եւ այլք) ճանաչել են Հայոց ցեղասպանության փաստը, ինչը կարելի է գնահատել որպես բարոյական հաղթանակ: Արդյոք սա բավարարո՞ւմ է ՀՀ իշխանություններին: Ինչպես արդեն նշեցինք, ճանաչման յուրաքանչյուր տեսակ հետապնդում է ուրույն նպատակ, մասնավորապես՝ ցեղասպանությունից տուժածները բարոյական ճանաչումից տնտեսական փոխհատուցում չեն կարող ակնկալել, իսկ իրավականից՝ այո: Ճանաչման յուրաքանչյուր տեսակի համար ՀՀ իշխանությունները պարտավոր էին պատրաստել համապատասխան փաստաթղթեր եւ նյութեր: Եթե ՀՀ իշխանություններն իսկապես ձգտում էին հասնել ցեղասպանության իրավական ճանաչմանը, ապա պարտավոր էին վերջին 10 տարվա ընթացքում պատրաստել ցեղասպանությունից տուժածների, ինչպես նաեւ վերջիններիս իրավահաջորդների փոխհատուցման պահանջները բավարարող անհրաժեշտ փաստաթղթեր: Այդ գործը հնարավոր չէ նույնիսկ մեկ տարում անել, քանզի այդ փաստաթղթերը ցրված են աշխարհով մեկ եւ պահպանվում են տարբեր երկրների պետական մարմիններում (արխիվներում եւ այլն), հասարակական-քաղաքական կազմակերպությունների արխիվներում, ինչպես նաեւ տասնյակ հազարավոր հայաստանցի եւ սփյուռքահայ անհատների մոտ: Հետաքրքրական է իմանալ, թե ՀՀ իշխանությունները 1998-2008 թթ. ընթացքում պատրաստե՞լ են Թուրքիայի տարածքում հայկական պատմաճարտարապետական հուշարձանների ավերման (մշակութային ցեղասպանություն) վերաբերյալ համապատասխան նյութեր:

Կարող ենք փաստել, որ ՀՀ իշխանությունները 1998-2008 թթ. բազմիցս հայտարարելով ցեղասպանության միջազգային ճանաչման մասին, այդպես էլ չհստակեցրին, թե ճանաչման ո՞ր տեսակն է ընդգրկված ՀՀ արտաքին քաղաքականության ոլորտում:

Ցեղասպանության միջազգային ճանաչման հարցի համակարգման խնդիրը

Որքան մեզ հայտնի է, ՀՀ արտաքին քաղաքականության յուրաքանչյուր ուղղություն համակարգում է ԱԳ նախարարի համապատասխան տեղակալը: Սակայն, մինչ այժմ, մեզ հայտնի չէ, թե տեղակալներից ո՞վ է համակարգում ցեղասպանության միջազգային ճանաչման հարցը եւ մինչ օրս էլ նրանցից չենք լսել որեւէ հաշվետվություն կատարված աշխատանքների մասին: Ավելին, մեզ հայտնի չէ նաեւ, թե վերջին 10 տարվա ընթացքում ՀՀ բյուջեից գումար հատկացվե՞լ է ցեղասպանության միջազգային ճանաչման գործընթացին:

Ցեղասպանության միջազգային ճանաչման եւ հողային պահանջատիրության հարցը

Ինչպես ցույց են տալիս մեր դիտարկումները, հայ հասարակության մեջ տարածված է այն թյուր տեսակետը, թե ցեղասպանության միջազգային (անգամ Թուրքիայի կողմից) ճանաչումն ինքնըստինքյան ենթադրում է հայկական հողերի, մասնավորապես՝ Արեւմտյան Հայաստանի հանձնումը ՀՀ-ին: Սակայն.

ա) Արեւմտյան Հայաստանը մեզ համար ոչ թե իրավական, այլ աշխարհագրական հասկացություն է, այն էլ՝ առանց հստակ վարչական սահմանների: Ավելին, Թուրքիայի կազմում է գտնվում նաեւ հայկական պատմական տարածք Կարսի շրջանը, որն իր աշխարհագրական պատկանելությամբ եղել է ոչ թե Արեւմտյան, այլ՝ Արեւելյան Հայաստանի մասը: Ուստի, չնշելով հողային պահանջատիրության կոնկրետությունը, Արեւմտյան Հայաստանը ՀՀ-ին հանձնելը, ըստ էության, վերածվում է վերացական հասկացության:

բ) պահանջատիրության իրավական փաստաթղթերը

Ինչպես արդեն նշեցինք, Արեւմտյան Հայաստան հասկացությունը չի կարող լինել պահանջատիրության հիմք: Սակայն չպետք է մոռանալ, որ ՀՀ-ի հետ դիվանագիտական հարաբերություններ հաստատելու Թուրքիայի` ՀՀ-ին առաջադրած նախապայմաններից մեկը ՀՀ-ի կողմից Թուրքիայի տարածքային ամբողջականության ճանաչումն է: Վերոնշյալից բխում է, որ, այնուամենայնիվ, Թուրքիայի իշխանությունները մտավախություն ունեն, որ ցեղասպանության միջազգային ճանաչումից հետո ՀՀ-ն կարող է տարածքային պահանջատիրության հարց դնել Թուրքիայի առջեւ: Եվ այս տեսակետից հետաքրքրական է դիտարկել, թե վերջին 10 տարվա ընթացքում ՀՀ իշխանություններն ի՞նչ քայլեր են կատարել հստակեցնելու համար իրենց դիրքորոշումը ՀՀ-Թուրքիա տարածքային խնդիրների նկատմամբ: Իսկ որ ՀՀ-ի եւ Թուրքիայի միջեւ տարածքային վիճելի խնդիրներ կան, կարծում ենք, ընդունում են նաեւ ՀՀ իշխանությունները, քանզի, ինչպես արդեն նշեցինք, ՀՀ-ն ցայսօր չի հայտարարել Թուրքիայի տարածքային ամբողջականությունը ճանաչելու մասին:

ՀՀ-Թուրքիա տարածքային վիճելի խնդիրներին ծանոթանալու համար անհրաժեշտ է մի հայացք ուղղել մեր համատեղ պատմության՝ 1915-1921 թթ. էջերին: Բնավ նպատակ չհետապնդելով մանրամասնել այդ թվականների իրադարձությունները, նշենք միայն, որ այդ թվականներին ստորագրվել են հայ-թուրքական, հայ-ռուսական եւ ռուս-թուրքական մի քանի պայմանագրեր, մասնավորապես՝ Սեւրի, Մոսկվայի, Կարսի պայմանագրերը, ինչպես նաեւ՝ ԱՄՆ կառավարության իրավարար վճիռը, որոնք առնչվում են ՀՀ-Թուրքիա տարածքային մերօրյա վիճելի խնդիրներին: Այս տեսանկյունից դիտարկելով հարցը, վստահաբար կարող ենք նշել, որ վերջին 10 տարվա ընթացքում ՀՀ իշխանությունները որեւէ պաշտոնական տեսակետ չեն արտահայտել վերոնշյալ պայմանագրերի (այդ թվում եւ՝ իրավարար վճռի) մասին: Վերոնշյալ ժամանակահատվածում ՀՀ իշխանությունները (միջազգային համապատասխան մասնագետների օգնությամբ) անգամ չփորձեցին պարզաբանել այդ պայմանագրերի մերօրյա իրավական ուժը: Սակայն այդ պարզաբանումն էլ բավարար չէ, քանզի անհրաժեշտ է եւս մեկ պարզաբանում: Նշված պայմանագրերը կնքվել են ՀՀ (1915-1920 թթ.) եւ ՀՍԽՀ (մինչ ԽՍՀՄ-ի կազմավորումը) ժամանակահատվածում: Այս իսկ առումով էլ անհրաժեշտ է պարզաբանել, թե այսօրվա ՀՀ-ն իրավական ինչպիսի կապերով է առնչվում այնօրյա ՀՀ-ի եւ ՀՍԽՀ-ի հետ: Կարծում ենք, պարզաբանելիս անհրաժեշտ է նկատի ունենալ նաեւ Անկախության հռչակագիրը, ըստ որի, 1990 թ. անկախության ուղին բռնած ՀՀ-ն իրեն համարեց ոչ թե 1918-1920 թթ. ՀՀ-ի իրավահաջորդը (ինչպես, օրինակ, իրենց պարագայում հայտարարեցին Մերձբալթյան հանրապետությունները, Վրաստանը եւ Ադրբեջանը), այլ հռչակեց նոր` անկախ պետություն, ըստ էության գիծ քաշելով նախորդ ժամանակահատվածում (1918-1921 թթ.) կնքված պայմանագրերի վրա:

Այսպիսով, ՀՀ իշխանությունները վերջին 10 տարվա ընթացքում փաստորեն չճանաչելով Թուրքիայի ներկա սահմանները, պարտավոր էին հստակ պարզաբանումներ տալ վերոնշյալ պայմանագրերի եւ հայկական պետականությունների իրավահաջորդության մասին, ինչը չեն արել:

Մեր կարծիքով, ՀՀ իշխանությունների այն տեսակետը, թե վիճելի հարցերը պետք է լուծվեն ՀՀ-Թուրքիա բանակցությունների միջոցով, ըստ էության, ընդունելի չէ: Բերենք Ադրբեջանի օրինակը: Թեեւ վերջին 10 տարվա ընթացքում Ադրբեջանի նախագահները Ղարաբաղի հարցի կապակցությամբ բանակցում էին ՀՀ նախագահների հետ, սակայն դա չէր խանգարում Ադրբեջանի ղեկավարությանը Ղարաբաղի հարցը հօգուտ իրեն, միջազգային տարբեր ատյաններում քննարկման հարց դարձնելուն: Հետեւաբար ՀՀ իշխանությունները 1998-2008 թթ. կարող էին իրենց վերաբերմունքն արտահայտել պայմանագրերի եւ իրավահաջորդության հարցի վերաբերյալ, առավել եւս, որ տարածքային վիճելի խնդիրների կապակցությամբ Թուրքիայի հետ երբեւէ բանակցություններ չեն վարել՝ գոնե բացահայտ:

Արդեն 14 տարի հրադադար է եւ ԼՂՀ սահմանակից տարածքները, այդ թվում եւ պատմական հայկական Քարվաճառի շրջանը, գտնվում են հայկական ուժերի վերահսկողության ներքո: Վերոնշյալ ժամանակաշրջանում ՀՀ-ն անգամ պաշտոնական տեսակետ չարտահայտեց նույնիսկ այս տարածքի ապագա իրավական կարգավիճակի մասին: Ավելին, կարելի է ասել, որ ոչինչ չարվեց այդ շրջանը հայկական պետականությանն ինտեգրելու գործին՝ ո՛չ տնտեսական, ո՛չ ժողովրդագրական եւ ո՛չ էլ քաղաքական տեսակետից: Առավել եւս, որ Քարվաճառի շրջանը պատերազմի ավարտին ամբողջությամբ դատարկվել էր ադրբեջանցիներից: Ի դեպ, Արեւմտյան Հայաստանը վաղուց լիովին բնակեցված է քրդերով, թուրքերով եւ այլն: Եթե Քարվաճառի խնդիրն է նման անտարբերության արժանանում, ապա արժե՞ արդյոք զարմանալ, որ մեր պատմության ոչ այնքան վաղ անցյալի պայմանագրերն են (տարածքային խնդիրները) նման վերաբերմունքի արժանանում:

Ցեղասպանության միջազգային ճանաչումը եւ Թուրքիայում բնակվող քրդերի պայքարի հարցը

Ինչպես արդեն նշեցինք, հայերը ցեղասպանության են ենթարկվել Օսմանյան կայսրության հիմնականում արեւելյան շրջաններում (Արեւմտյան Հայաստան պատմաաշխարհագրական տարածքում), որտեղ այսօր բնակվում են միլիոնավոր քրդեր եւ ովքեր պայքարում են այդ տարածքում պետականություն ստեղծելու համար: Կարծում ենք, որ ՀՀ իշխանությունները, տվյալ տարածքների հետ կապված խնդիրների առկայության պարագայում, պարտավոր էին պաշտոնական տեսակետ արտահայտել քրդական պայքարի եւ վերջիններիս կողմից պատմական հայկական տարածքների նկատմամբ դրսեւորած հավակնությունների մասին:

Այսպիսով, ըստ մեզ, կարելի է ասել, որ 1998-2008 թթ. ՀՀ իշխանությունները ցեղասպանության միջազգային ճանաչման ուղղությամբ որեւէ էական գործ չկատարեցին եւ սահմանափակվեցին միայն այդ հարցը ՀՀ արտաքին քաղաքականության օրակարգ մտցնելու վերաբերյալ հայտարարություններով: Մեր կարծիքով, ՀՀ իշխանությունները 1998-2008 թթ. բավարար ձգտում չեն դրսեւորել հասնելու հարցի իսկական լուծմանը: Գիտակցելով այդ հարցի կարեւորությունը սփյուռքահայության մեջ եւ ձգտելով ստանալ վերջիններիս աջակցությունը, ՀՀ իշխանություններն այդ հարցը օգտագործել են որպես PR քաղաքականություն:

Հ.Գ. 1. Տասը տարի շարունակ հայտարարելով, որ ցեղասպանության միջազգային ճանաչման հարցը ՀՀ արտաքին քաղաքականության ուղղություններից մեկն է, ՀՀ-Թուրքիա ֆուտբոլի ազգային հավաքականների խաղի ժամանակ ՀՀ հավաքականի խաղացողների մարզահագուստի վրայից «անհետացավ» Արարատ սարը: Կարծում եմ, որ վերոնշյալ հանգամանքը (էլ չենք խոսում հայ եւ թուրք պատմաբանների համատեղ հանձնաժողովի մասին) լավագույն ապացույցն է, որ ցեղասպանության միջազգային ճանաչումը ՀՀ-ի համար եղել է ոչ թե պետական քաղաքականություն, այլ, քաղտեխնոլոգիս կարծիքով, էժանագին PR:

Հ.Գ. 2. Հայ հասարակությունը 1990-1991 թթ. ձգտելով անկախության, կարծում էր, թե առանց վերադաս (ԽՍՀՄ) ղեկավարության կկարողանա հասնել. 1) ցեղասպանության միջազգային ճանաչմանը եւ տարածքային վիճելի հարցերի կարգավորմանը եւ 2) ղարաբաղյան հարցի հայանպաստ լուծմանը: Սակայն այսօր, երեւի թե վստահաբար, կարող ենք փաստել, որ անկախության հռչակումից 17 տարի անց համազգային այս երկու խնդիրներում ՀՀ իշխանությունները որեւէ էական առաջընթաց չգրանցեցին. առաջին հարցն օգտագործվեց որպես PR, իսկ մյուսի, հաշվի առնելով վրաց-հարավօսական պատերազմից հետո ստեղծված իրավիճակը, հայանպաստ ապագան էլ ավելի մշուշոտ է: Հարց է առաջանում, եթե անկախությունը չնպաստեց համազգային այս երկու խնդիրների լուծմանը (էլ չենք խոսում ժողովրդավարության մասին), ապա պե՞տք է արդյոք հայ հասարակությանը նման անկախություն: Միգուցե արժե ավելի ու ավելի մեծ ուշադրությամբ դիտել օրեցօր հզորացող Ռուսաստանին, նրանում ժողովրդավարության (արդարության) ավելի բարձր աստիճանը, Աբխազիայի ու Հարավային Օսիայի անկախությունը ճանաչելու նրա վճռականությանը (ազգային շահերի գերադասելիություն) եւ Ռուսաստանի բնակչության բարձր կենսամակարդակը ու անկախությունն առաջ տանելու փոխարեն համապատասխան եզրակացություններ անենք...

Առայժմ այսքանը:

ԱՐՄԵՆ ԲԱԴԱԼՅԱՆ