“RAPHAEL LEMKIN’S DOSSIER ON THE ARMENIAN GENOCIDE” PUBLISHED Լույս է տեսել «Ռաֆայել Լեմկինի դոսյեն Հայոց ցեղասպանության մասին» գիրքը

“Raphael Lemkin’s Dossier on the Armenian Genocide,” a stunningly graphic book published by CAR., the Center for Armenian Remembrance, constitutes an important contribution for scholars, human rights activists and others seeking to know what the originator of the term genocide and the “father” of the Genocide Convention had to say about the Armenian Genocide, the CAR told PanARMENIAN.Net. This timely book, which was published through the efforts of Attorney Vartkes Yeghiayan, is the perfect antidote to the denialist campaign that has lately intensified by the banning of a book in Toronto and its replacement by books by denialist historians Bernard Lewis and Guenther Levy. It is impossible not to be touched by the eyewitness reports that Lemkin has meticulously compiled in this dossier. The reader will quickly be convinced that the brutal campaign against the Armenians is the very definition of Genocide. This book has the power to inflame the reader with indignation, sorrow and righteous anger. “Raphael Lemkin’s Dossier on the Armenian Genocide” also contains a lucid foreword by eminent professor Michael J. Bazyler, and a meticulous, complete bibliography on Lemkin by Eddie Yeghiayan. “Raphael Lemkin’s Dossier on the Armenian Genocide” is the fifth book in the “The Armenian Genocide and the Armenian Case” series put out by CAR Publishing. Raphael Lemkin was one of the greatest and most influential lawyers and human rights activists in the last century. Not only did he coin the word “genocide,” but was also the prime mover for the enactment of the United Nations Convention for the Prevention and Punishment of Genocide (the “Genocide Convention”), the international law document that in 1948 made genocide an international “crime of crimes.” Distressed by the cyclical slaughter of Armenians by Turks in 1894, 1909, and 1915, Lemkin compiled a dossier and searched for legal remedies to punish perpetrators of mass murder and to deter and prevent future genocides.

Center for Armenian Remembrance» (CAR) կազմակերպությունը հրատարակել է «Ռաֆայել Լեմկինի դոսյեն Հայոց ցեղասպանության մասին» գիրքը, որում ներկայացված են Հայոց ցեղասպանության ականատեսների վկայությունները, որոնք հավաքել է հայտնի փաստաբան եւ իրավապաշտպան Ռաֆայել Լեմկինը: Ինչպես հաղորդել են PanARMENIAN.Net-ին CAR-ում, գիրքը հանդիսանում է Հայոց ցեղասպանության մերժման արշավին հակազդելու հոյակապ օրինակ, որը վերջերս ակտիվացել է պատմաբաններ Բերնարդ Լյուիսի եւ Գյունտեր Լեվիի գրքերի հրատարակումից հետո, որոնցում հերքվում է Հայոց ցեղասպանության փաստը: «Ռաֆայել Լեմկինի դոսյեն Հայոց ցեղասպանության մասին» գիրքը հինգերորդն է «Հայոց ցեղասպանությունն ու հայկական հարցը» շարքից:

Ռաֆայել Լեմկինը (1900-1959 թթ.) լեհ հրեա էր, իրավաբան, ով հետազոտել է 30-ականների զանգվածային սպանությունների դեպքերը եւ հանդիսանում է «ցեղասպանություն» տերմինի հեղինակը: Լեմկինը ծառայել է լեհական բանակում Երկրորդ աշխարհամարտի տարիներին, ապա փախել է, հոլոքոստի ժամանակ կորցրել է ավելի քան 50 հարազատ: «Հոլոքոստ» տերմինը նա հնչեցրել է 1943 թվականին, իսկ ապա ինտենսիվ արշավներ անցկացրել է ՄԱԿ-ում աջակցելով ցեղասպանությունների դեմ ուղղված կոնվենցիային, որը ընդունվեց 1948 թվականին:

ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԱՌԱՋԻՆ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆՆ ՈՒ ՆՐԱ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ԴԱՍԵՐԸ

ԱՐՄԵՆ ՄԱՆՎԵԼՅԱՆ

Մայիսի 28-ը հայ ժողովրդի պատմության առանձնահատուկ օրերից է, որի հետ կապվում է ոչ միայն 20-րդ դարում հայկական առաջին պետության ստեղծումը, այլեւ խորհրդանշում է մեր ժողովրդի ազատատենչ ձգտումը, 600 տարվա ընդմիջումից հետո հայկական պետություն կառուցելը: Նկատենք, սակայն, որ ուրախալի թվացող այս փաստը, այն ժամանակ ժողովրդի մեջ մեծ ոգեւորություն չառաջացրեց: Ցեղասպանություն տեսած հայություն, Երեւանի շուրջը ծվարած տասնյակ հազարավոր գաղթականներ, տարածաշրջանից հեռացող ռուսական զորք եւ դեպի Հայաստանի խորքը ձգտող թուրքական բանակ: Ստեղծված ռազմաքաղաքական այս բարդ պայմաններում, թվում էր, հնարավոր չէր դիմակայել աշխարհի հզորների խաղերին եւ Հայաստանի ճակատագիրը որոշված է:

1917-ին Ռուսաստանում տեղի ունեցած Հոկտեմբերյան հեղաշրջումից հետո ռուսական զորքերը սկսեցին արագորեն լքել Անդրկովկասը: Օգտվելով դրանից Անդրկովկասյան սեյմը 1918-ի ապրիլի 22-ին հայտարարեց Ռուսաստանից անջատվելու իր որոշման մասին: Ստեղծված քաոսային իրավիճակը լավ առիթ էր թուրքերի համար, որոնք մայիսին վերսկսեցին հարձակումը` նպատակ ունենալով գրավել Երեւանը, Թիֆլիսը: Օրհասական թվացող այդ օրերին Արամ Մանուկյանը, Դրոն, զորավարներ Թովմաս Նազարբեկյանը, Մովսես Սիլիկյանը եւ ուրիշներ կազմակերպեցին հայ կամավորական եւ կանոնավոր զորախմբերը` դիմագրավելու թուրքական առաջխաղացմանը: 1918-ի մայիսի 21-28-ը Ղարաքիլիսայի, Բաշ-Ապարանի եւ Սարդարապատի մոտ տեղի ունեցած ճակատամարտերում հայկական զորքերին հաջողվեց կանգնեցնել եւ ապա Սարդարապատում եւ Բաշ-Ապարանում ջախջախիչ հարվածներ հասցնել թուրքական կանոնավոր բանակին: Այդ նույն օրերին` մայիսի 26-ին Անդրկովկասյան սեյմը հայտարարեց իր լուծարման մասին: Ադրբեջանը եւ Վրաստանը հայտարարեցին իրենց անկախության մասին: 1918-ի մայիսի 28-ին Հայոց ազգային խորհուրդը հայտարարեց անկախ Հայաստանի Հանրապետության ստեղծման մասին:

Այդ օրերին տարածված հայտարարության մեջ մասնավորապես ասվում էր. «Անդրկովկասի քաղաքական ամբողջության լուծումով եւ Վրաստանի ու Ադրբեջանի անկախության հռչակումով ստեղծված նոր կացության հանդեպ` Հայոց ազգային խորհուրդը իրեն հայտարարում է հայկական գավառների գերագույն միակ իշխանությունը: Որոշ ծանրակշիռ պատճառներով թողնելով մոտիկ օրերը կազմել Հայոց ազգային կառավարություն` Ազգային խորհուրդը ժամանակավորապես ստանձնում է կառավարական բոլոր ֆունկցիաները` հայկական գավառների քաղաքական ղեկը վարելու»: Ընդամենը 2 նախադասությունից կազմված, կարելի է ասել, այս փոքրիկ հայտարարությունն էլ դարձավ անկախ Հայաստանի հռչակագիրը: 1918-ի հունիսի 4-ին Բաթումում ստորագրվեց հայ-թուրքական հաշտության պայմանագիրը, ըստ որի Հայաստանի կազմի մեջ են մտնում Երեւանի, Էջմիածնի, Ալեքսանդրապոլի, Դարալագյազի, Ղազախի, Բորչալուի գավառների որոշ մասերը եւ Նոր Բայազետի գավառը: Նորանկախ Հայաստանը, համաձայն այդ պայմանագրի, ստեղծվում էր 11 հազար քառակուսի կիլոմետր տարածության վրա: Հայոց ազգային խորհրդի հիման վրա ստեղծված առաջին խորհրդարանը կազմված էր կուսակցական եւ ազգային ներկայացուցչական սկզբունքով: 47 հոգանոց խորհրդարանում կային 18 դաշնակցական, 6 սոցիալիստ-հեղափոխական, 6 սոցիալ-դեմոկրատ, այդ թվում` մեկ բոլշեւիկ, 6 ժողովրդական (ռամկավար), 3 չեզոք, ինչպես նաեւ 6 թուրք, մեկ եզդի եւ մեկ ռուս: Առաջին կառավարության նախագահ նշանակվեց Հովհաննես Քաջազնունին: 1918-ի օգոստոսի 1-ին Երեւանի քաղաքային ակումբի դահլիճում տեղի ունեցավ Հայաստանի խորհրդարանի հանդիսավոր բացումը, շենքի ճակատին բարձրացվեց հայոց եռագույնը: Խորհրդարանի նախագահության նախագահ ընտրվեց Ավետիք Սահակյանը (Հայր Աբրահամ):

Հզորացում

1918-ի աշնանը Գերմանիայի եւ նրա դաշնակիցների պարտությամբ ավարտվեց Առաջին համաշխարհային պատերազմը: Թուրքիան ստիպված էր իր զորքերը դուրս բերել գրաված տարածքներից: 1919-ին հայկական զորքերը մտան Կարս, ազատագրվեց նաեւ Սարիղամիշը, մայիսին Հայաստանին միացավ նաեւ Նախիջեւանը: Այսպիսով վերականգնվեց 1914-ի ռուս-թուրքական սահմանը: 1919-ի հունիսին անկախ Հայաստանում տեղի ունեցան խորհրդարանական առաջին ընտրությունները: Նորընտիր խորհրդարանը օգոստոսի 7-ին նոր կառավարության կազմը վստահեց Ալեքսանդր Խատիսյանին: Խորհրդարանը Ավետիս Ահարոնյանին վստահեց Հայաստանի շահերի պաշտպանությունը հաղթող երկրների կազմակերպած Խաղաղության վեհաժողովում:

Արեւմտահայության շահերը ներկայացնող Պողոս Նուբար փաշայի եւ Ավետիս Ահարոնյանի ստորագրությամբ ներկայացվեցին հայկական պահանջները. նոր Հայաստանի մեջ պետք է մտնեին` 1. Վանի, Բաղեշի, Տիգրանակերտի, Սեբաստիայի, Կարնո եւ Տրապիզոնի վիլայեթները, 2. Կիլիկիայի 4 սանջակները, 3. Կովկասի Հայկական Հանրապետությունը: Այս հողերի վրա ստեղծված անկախ պետությունը պետք է լիներ «դաշնակից պետությունների եւ Միացյալ Նահանգների կամ Ազգերի լիգայի երաշխավորության տակ»: 1920-ի հունվարին Ֆրանսիան, Մեծ Բրիտանիան եւ Իտալիան ճանաչեցին Հայաստանի անկախությունը: Նույն թվականի ապրիլին Հայաստանի անկախությունը ճանաչեց ԱՄՆ-ը: 1920-ին Հայաստանը կազմակերպված պետություն դառնալու փորձեր էր կատարում, երկիրը բաժանված էր 4 նահանգների, գավառներում կազմակերպված էին ինքնավարություններ: Երկրում արդեն տեղի էին ունեցել խորհրդարանական ընտրությունները, կազմված էր կառավարություն: Գործածության մեջ էր դրված հայկական դրամը, հիմնված էր պետական դրամատունը, կային գավառական գանձարաններ: Խորհրդարանը ընդունում է անվճար, պարտադիր կրթության սկզբունքը, բացվում է պետական համալսարանը:

Աշխարհաքաղաքական փոփոխվող իրավիճակ

Սակայն երկրում ընթացող բարեփոխումները կատարվում էին տարածաշրջանում աշխարհաքաղաքական լուրջ փոփոխությունների եւ ներքաղաքական խորացող ճգնաժամի պայմաններում: Օր օրի հզորացող Խորհրդային Ռուսաստանը եւ նրա հետ դաշնակցելու փորձ կատարող քեմալական Թուրքիան լուրջ վտանգ էին ներկայացնում երիտասարդ Հայաստանի Հանրապետության համար: Իսկ հայկական դիվանագիտությունը ավելի շատ զբաղված էր Փարիզում եւ Վաշինգտոնում հայանպաստ ու միավորված Հայաստանի մասին որոշումներ կորզելու աշխատանքներով: Բարվոք չէր ներքաղաքական իրավիճակը, քաղաքական կուսակցությունների միջեւ առկա լարվածությունն ուղեկցվում էր մամուլում, հասարակության մեջ որոշ ուժերի կողմից արհեստականորեն ներմուծված, այսպես կոչված, ռուսահայերի, թուրքահայերի, նույնիսկ պարսկահայերի անհամատեղելիության մասին քննարկումներով: Այս հարցերն այն աստիճան էին սրված, որ հայ շատ քաղաքական ու զինվորական գործիչներ հեռացան երկրից: Հայաստանից հեռացավ նաեւ զորավար Անդրանիկ Օզանյանը: Այս ամենը չէր կարող չազդել հայ զինվորի ոգու, նրա մարտունակության վրա: Եվ ընդամենը 2 տարի առաջ թուրքին հաղթող հայկական բանակը այլեւս նախկինը չէր: Հայկական բանակում բացասական գործունեություն էին կատարում նաեւ հայ բոլշեւիկները: Թուրքիայի դրդմամբ Հայաստանի շատ շրջաններում զինված հարձակումներ էին կազմակերպում տեղի ադրբեջանցիները: 1920-ի ապրիլի 28-ին Ադրբեջանը դարձավ խորհրդային: Մայիսին խռովություն բարձրացրին հայ բոլշեւիկները, Հայաստանի մի շարք շրջաններ դարձան քաղաքացիական կռիվների թատերաբեմ:

Մայիսի 5-ին հրաժարական տվեց Խատիսյանի կառավարությունը: Նոր կառավարության գլուխ կանգնեց Համո Օհանջանյանը: Ադրբեջանում գտնվող Կարմիր բանակը շարժվեց Ղարաբաղի եւ Զանգեզուրի ուղղությամբ: Հայաստանը ստիպված էր Մոսկվա ուղարկել պատվիրակություն Լեւոն Շանթի գլխավորությամբ՝ հաշտության պայմանագիր ստորագրելու: Մինչ տեղի էին ունենում այս դեպքերը, 1920-ի օգոստոսի 10-ին կնքվեց Սեւրի պայմանագիրը: Պայմանագրի 89-րդ հոդվածով Հայաստանի մանդատը հանձնվեց ԱՄՆ-ի նախագահ Վուդրո Վիլսոնին: Սակայն Սեւրի պայմանագիրը ուշացած էր. այն չէր արտահայտում տարածաշրջանում ստեղծված ուժերի նոր դասավորությունը, հետեւաբար չէր կարող իրական ազդեցություն ունենալ: Կարող ենք փաստել, որ Սեւրի պայմանագիրը մեռելածին էր: Սակայն Հայաստանի ղեկավարությունը ոգեւորված Սեւրի պայմանագրով, փորձում էր ստանալ եվրոպական երկրների եւ ԱՄՆ-ի աջակցությունը, այդ քայլերով իր դեմ հանելով քեմալական Թուրքիային եւ բոլշեւիկյան Ռուսաստանին: 1920-ի սեպտեմբերի 23-ին Քյազիմ Կարաբեքիրի զորքերը շարժվեցին դեպի Հայաստան: Սկսված հայ-թուրքական պատերազմը ճակատագրական նշանակություն ունեցավ Հայաստանի համար: Հայկական բանակն առանց լուրջ դիմադրության հանձնեց Կարսը, եւ պարզ դարձավ, որ պարտությունն անխուսափելի է: Ինչպես գրում էր Հայաստանի վերջին վարչապետ Սիմոն Վրացյանը, «Հայաստանի ճիչերը եւ օգնության աղաղակները ոչ մի տեղից` ո՛չ «մարդասիրական» Եվրոպայից եւ ո՛չ էլ «հեղափոխական» Մոսկվայից արձագանք չգտան»: Նոյեմբերին հրաժարական տվեց Համո Օհանջանյանը, նոր կառավարությունը կազմեց Սիմոն Վրացյանը: Վերջինիս բանակցությունները բոլշեւիկյան Ռուսաստանի ներկայացուցչի հետ ավարտվեցին դեկտեմբերի 2-ի Հայաստանի խորհրդայնացման պայմանագրի ստորագրմամբ: Այդ նույն օրը Ալեքսանդրապոլում վերջնագիր ներկայացրեց Կարաբեքիրը՝ պահանջելով «հաշտության» նոր պայմանագրի ստորագրում: Հայաստանը խորհրդայնացվեց, սակայն Ալեքսանդրապոլի պայմանագիրը, թեկուզ եւ մասամբ, կատարվեց: Թուրքիան իր հսկողության տակ պահեց Կարսը եւ հայկական մի շարք շրջաններ:


--------------------------------------------------------------------------------


Փաստորեն կարող ենք նշել, որ դադարեց գոյություն ունենալ առաջին անկախ Հայաստանի Հանրապետությունը: Առաջին հանրապետությունը կործանվեց արտաքին քաղաքական անբարենպաստ պայմանների եւ հայ քաղաքական մտքի կողմից իրավիճակի ոչ ճիշտ գնահատման, հետեւաբար արտաքին քաղաքականության մեջ ժամանակին անհրաժեշտ փոփոխություններ չկատարելու պատճառով: Ներքաղաքական իրավիճակի սրումը եւ «ազգային պետականության ստեղծումը որպես գերագույն նպատակ» գաղափարի շուրջը հայ հասարակությանը եւ քաղաքական ուժերին միավորելու անկարողությունը բերեցին հանրապետության կործանմանը:

Հիշենք, որ գտնվելով բարդ աշխարհաքաղաքական տարածաշրջանում, որտեղ առկա է գերհզոր պետությունների շահերի ու ազդեցությունների մրցակցությունը, մենք՝ առավել եւս պետք է զգույշ լինենք մանրադրամ չդառնալու համար այդ պետությունների տարբեր խաղերում:

ՍԱՐԴԱՐԱՊԱՏԻ ՀԵՐՈՍԸ` ԱՆԿԱԽՈՒԹՅԱՆ ՀՐԵՏԱՆԱՎՈՐԸ

Հայ ժողովրդի հազարամյակների պատմության առավել բախտորոշ շրջադարձերի շարքում Սարդարապատի հաղթանակն իր ուրույն եւ առաջնային տեղն ունի: Եվ որքան էլ տարօրինակ թվա, փաստ է, որ այդ հերոսամարտի մասին քիչ է գրվել, իսկ նրա շատ հերոսներ սպասում են իրենց ճշմարիտ գնահատմանը:

Գեներալ-մայոր Քրիստափոր Արարատյանը ծնվել է 1876 թվականին Ռուսաստանի Նալչիկ քաղաքում: Հայրը` ռուսական բանակի գնդապետ Գերասիմ Արարատյանը, Անիից սերող եւ Թիֆլիսում բնակվող հայտնի Արարատյան ազնվական գերդաստանի շառավիղն էր, որ ծառայության բերումով բնակություն էր հաստատել Նալչիկում: Համաձայն ընտանիքում ընդունված կարգի` գնդապետի որդին ազնվականին վայել փայլուն կրթություն ստացավ, շարունակելով հոր` զինվորականի մասնագիտությունը: Թիֆլիսի կադետական դպրոցն ավարտելուց հետո ապագա գեներալն ընդունվեց եւ գերազանցությամբ ավարտեց Սանկտ Պետերբուրգի հանրահայտ Միխայլովյան հրետանային ուսումնարանը: Նա 1896-ի ուս. տարվա երեք լավագույն շրջանավարտներից մեկն էր, ովքեր բացի պոդպորուչիկի կոչում ստանալուց իրավունք ունեին որոշելու ծառայության ապագա վայրը: Ավելին, 20-ամյա Արարատյանին վստահվեց մայրաքաղաքի զինվորական ուսումնարանների շրջանավարտներին նվիրված զորահանդեսում գլխավորել հեծյալ մարտկոցը: Զորահանդեսին ներկա Ալեքսանդր Երրորդ կայսրը հիացած էր երիտասարդ սպայի պահվածքով: Հենց տեղում կայսրը 20-ամյա հայորդուն պարգեւատրեց ոսկե զենքով` կովկասյան սուսերով, որի վրա կար մակագրություն. «Գեներալ Մոիսեյ Արղութինսկի-Դոլգոռուկիին` Կովկասի փոխարքա կոմս Ալեքսեյ Երմոլովից»:

Պոդպորուչիկ Արարատյանը, օգտվելով արդեն վաստակած ծառայության վայրն ընտրելու իրավունքից, որոշեց ծառայել Թիֆլիսից ոչ հեռու գտնվող Կոջորիի մոտ տեղաբաշխված կովկասյան գրենադերյան հրետանային բրիգադում: Այստեղ էլ հայորդին ստիպեց խոսել իր մասին` կարճ ժամանակամիջոցում դառնալով լավագույն սպաներից մեկը:

1904 թվականին սկսվեց ռուս-ճապոնական պատերազմը: Քրիստափոր Արարատյանն հոժարակամ մեկնեց ռազմաճակատ: Այստեղ էլ հայորդին կարողացավ աչքի ընկնել արիությամբ ու խիզախությամբ: Կարճ ժամանակամիջոցում դարձավ շտաբս-կապիտան, ստացավ առաջին շքանշանը: Զինվորական թերթերն անմիջապես անդրադարձան այդ փաստին` իրենց էջերում գրելով երիտասարդ շտաբս կապիտանի սկզբունքների, արիության եւ կամքի մասին:

1914-ին ավարտել է Ցարսկոյե Սելոյի սպայական դպրոցը: Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ եղել է Հարավ-արեւմտյան, Հյուսիս-արեւմտյան, Արեւմտյան եւ Կովկասյան ռազմաճակատներում: 1916-1917 թթ. ծառայել է ռումինական բանակում, որպես ռուսական հրետանային միսիայի հրահանգիչ:

Ամրագրված փաստ է, որ Քրիստափոր Արարատյանն ընդամենը երեք տարում արժանացավ բազմաթիվ մեդալների, ինչպես նաեւ Սուրբ Ստանիսլավի 2-րդ եւ 3-րդ աստիճանի, Սուրբ Աննայի 4-րդ աստիճանի, Սուրբ Գեորգիի 4-րդ աստիճանի շքանշանների:

Այս ամենը հայ սպայի համար հրաշալի ճանապարհ կբացեր դեպի զինվորական հիերարխիայի վերին աստիճանները, սակայն պայթեց Հոկտեմբերյան հեղափոխությունը: Այս իրադարձությունը միլիոնավոր մարդկանց ճակատագրեր փոխեց: Արարատյանը բացառություն չէր:

Սարդարապատի ճակատամարտում Արարատյանը հայկական կորպուսի հրետանային բրիգադի հրամանատարն էր: 1918-ի մայիսի վերջին տեղի ունեցավ այն ճակատամարտը, որը, ինչպես Ավարայրը 15 դար առաջ, պիտի ապահովեր Հայաստանի հարատեւումը:

Գրեթե երեքհազարամյա պատմության ընթացքում հայերը օրհասական պահերին կարողացել են համախմբվել, որի արդյունքում էլ գոյատեւել են: Սարդարապատն այն կետն էր, որտեղ էլ պետք է որոշվեր հայի ճակատագիրը, պետք է որոշվեր` ապրում ես ծնկաչոք, թե՞ կռվում ես ազատության համար:

Մայիսի 19-ին թուրքերի 36-րդ կովկասյան դիվիզիան ներխուժեց Արարատյան դաշտավայր եւ մյուս օրը գրավեց Արաքս կայարանը, որն ընկած էր Ալեքսանդրապոլ-Երեւան երկաթգծի վրա` Սարդարապատից տասը կիլոմետր հեռու: Նույն օրը Խալիլ բեյը Բաթումի կոնֆերանսի հայ պատվիրակներին հայտարարեց, թե «հայերը պարտվել են եւ պետք է ենթարկվեն»:

Ըստ էության` սա պարզապես կոնֆերանսում արտահայտված հայտարարություն չէր: Սա վերջնագիր էր:

Երեւանում այս իրադարձություններից մի քանի օր առաջ հարաբերական անդորր էր, սակայն թուրքերի կողմից քաղաքի գրավման սպառնալիքը իրեն զգալ տվեց: Գեներալ Մովսես Սիլիկյանն իր հրամանատարական կետը հաստատելով Գեւորգյան ճեմարանի շենքում` Էջմիածնի Մայր եկեղեցուց մոտ 100 մետր հեռավորության վրա, մայիսի 18-ին տեղեկացրեց գլխավոր շտաբ, որ դրությունը ողբերգական է: Հաջորդ օրը Սիլիկյանն այցելեց Ամենայն հայոց կաթողիկոս Գեւորգ 5-րդին եւ առաջարկեց նրան անվտանգության նպատակով տեղափոխվել Սեւանա լճի շրջան: Կաթողիկոսը, որպես իսկական հայ, արժանապատվորեն պատասխանեց. «Եթե հայկական ուժերն ի վիճակի չեն պաշտպանելու այս սրբազան վայրը, ապա ես ինքս կանեմ դա: Հոգ չէ, թե կզոհվեմ հազարամյա մայր տաճարի շեմին»:

Դրությունն այնպիսին էր, որ նահանջելն անթույլատրելի էր: Ըստ Քրիստափոր Արարատյանի հուշերի` Սարդարապատի ճակատամարտում հայերը նահանջելու տեղ չունեին, որովհետեւ Սարդարապատի հետեւում կանգնած էր Սուրբ Էջմիածինը, իսկ Էջմիածնի հետեւում Երեւանն ու ամբողջ Հայաստանն էին: Պետք է ինչ-որ ուժ հավաքեր հայերին: Այդ ուժը Արամ Մանուկյանի կոչն էր` ամեն ինչ, ամեն ոք ճակատի համար: Մահ կամ ազատություն: Գեներալն անմիջապես արձագանքեց: Գիտակցելով, որ ելքը մեկն է` հաղթել կամ մեռնել, մշակեց գործողության համարձակ ծրագիր: Հայտնի է ենթականերին Արարատյանի տված առաջին հրամանը. «Կրակել բոլոր մարտկոցներով»: Միաժամանակ, թվական գերազանցության տպավորություն ստեղծելու նպատակով, նա հաջողությամբ կիրառեց Առաջին աշխարհամարտում կուտակած փորձը: Մարտի ընթացքում անընդհատ մանեւրում էր եւ արագ փոփոխվող դիրքերից կրակ սփռելով` քանակական գերազանցության պատրանք էր ստեղծում: Հարձակումից հետո հոգնած հայկական հետեւակը կանգ առավ: Նահանջող թուրքերին խոցում էին հրետանավորները: Այս կենաց մահու գոտեմարտում հայերը հակառակորդի 12 հրանոթ առգրավեցին: Դրանք սպասարկող գերմանացիները շրջեցին փողերը եւ ակամա կրակ բացեցին թուրքերի վրա: Դա գերմանացիների դավաճանությունը չէր: Գերմանացի հրետանավորները կատարել էին Արարատյանի` մաքուր գերմաներեն տրվող հրամանները:

Մայիսի 27-ին հայերը վերսկսեցին հարձակումը: Գնդապետ Արարատյանը, թշնամու համար աննկատ, մարտկոցները մոտեցրեց դիրքերին եւ հրամայեց հետ չմնալ հետեւակից: Անսպասելի բացված հրետանային կրակը թշնամուն հանկարծակիի բերեց` մեր հետեւակին ու հեծելազորին հնարավորություն տալով անցնելու հակառակորդի թիկունքը: Կեսօրին ամեն ինչ ավարտված էր, բայց հայ հրետանավորները շարունակում էին հարվածել հակառակորդին, արդեն նրա պաշտպանական դիրքերին ու թիկունքին: Թուրքերը վերջնականապես խուճապի մատնվեցին, որը վերածվեց խուճապահար նահանջի: Քյազիմ Կարաբեքիրը թողեց դիտակետը: Հայերի հաղթանակը լիակատար էր:

Մարտից անմիջապես հետո սպարապետ Թովմաս Նազարբեկյանն իր հրամանում նշում է. «...Շնորհակալություն եմ հայտնում ռազմաճակատի Սարդարապատի տեղամասի հրետանու հրամանատար Քրիստափոր Արարատյանին` իրեն վստահված զորքերի հմուտ ղեկավարման համար...»:

Շնորհակալություն էր հայտնում նաեւ ողջ հայ ժողովուրդը:

Ք. Արարատյանը հետագայում կխոստովանի. «Ես երբեւէ չեմ եղել ավելի երջանիկ, որքան 1918-ի մայիսի 25-ի լույս 26-ի գիշերը»: 42-ամյա զորավարին շնորհվեց հրետանու գեներալ-մայորի կոչում եւ 1919-ի ապրիլին Ք. Արարատյանը նշանակվեց ՀՀ զինվորական նախարարի պաշտոնին մինչեւ 1920-ի մայիսը: Օգնական նշանակվեց Դրոն (Դրաստամատ Կանայանը): Ապրիլի 25-ին կազմվեց զինվորական խորհուրդ, որի նախագահ կարգվեց զորավար Թովմաս Նազարբեկյանը, անդամներ` զորավար Հ. Հախվերդյանը եւ Հովհաննես Բաղրամյանը: 1919-ի փետրվարին Արեւմտահայ 2-րդ համագումարը հանդիսավոր հայտարարեց, որ Հայաստանը միացյալ եւ անկախ է ճանաչում: Սույն հուշագիրը 8 նախարարների հետ ստորագրում է նաեւ զինվորական նախարար, գեներալ-մայոր Ք. Արարատյանը: Իսկ օգոստոսի 10-ին Ք. Արարատյանը մյուս նախարարների հետ ստորագրեց նոր կառավարության անդամների ցանկը: Փաստորեն, գեներալ մայոր Քրիստափոր Արարատյանը դարձավ Հայաստանի պաշտպանության առաջին նախարարը: Հետագայում, երբ հաստատվեց Համո Օհանջանյանի կուսակցականացված կառավարությունը, Արարատյանին առաջարկվեց մնալ իբրեւ նախարարի խորհրդական, ինչից նա կտրականապես հրաժարվեց եւ խնդրեց իրեն ուղարկել Կարս, որտեղ էլ Արարատյանը հայտնվեց գերության մեջ: Մի ամբողջ տարի Արարատյանը գերության մեջ էր: Ինքը` գեներալ Քյազիմ Կարաբեքիր փաշան, քանիցս այցելել է «Թուրքերի սարսափին» (Սարդարապատի ճակատամարտից հետո այդպես էին կոչում Արարատյանին)` հորդորելով ծառայության անցնել իրենց մոտ եւ դասախոսել թուրքական հրետանային ակադեմիայում: Հորդորներին հետեւեցին խոշտանգումները: Գեներալն անդրդվելի էր: Միայն 1921-ին գեներալը վերադարձավ հայրենիք: Այն ժամանակվա Հայաստանի կառավարության ղեկավար Ալեքսանդր Մյասնիկյանի առաջարկով զբաղեցրեց հայկական հրաձգային դիվիզիայի հրամանատարի տեղակալի պաշտոնը: Մյասնիկյանի զոհվելուց հետո Արարատյանն ազատվեց պաշտոնից եւ մեկնեց Մոսկվա` ուսանելու Ֆրունզեի անվան ակադեմիայի բարձրագույն հրամանատարական դասընթացներում: Վերադառնալուց հետո դարձավ Երեւանի պետական համալսարանի եւ մյուս բուհերի զինվորական ամբիոնների վարիչ: Երբեք որեւէ կուսակցության չհարած այդ ազնվագույն մարդը սրբորեն ծառայեց իր ժողովրդին: Այսօր արդեն քչերին է հայտնի, որ Երեւանին խմելու ջրով ապահովելու նախագծի հեղինակը գեներալ Արարատյանն է` նաեւ մեծատաղանդ ճարտարագետը: Կոմայգին էլ ստեղծվեց նրա ու իր սաների ջանքերով:

Գեներալի երկու երեխաներն ընտրեցին խաղաղ մասնագիտություններ: Կոնստանտինը ավարտեց Երեւանի պոլիտեխնիկական ինստիտուտի հիդրոմելիորացիայի բաժինը, իսկ դուստրը դարձավ բալետի պարուհի: Այդպես էլ ՀԽՍՀ վաստակավոր արտիստուհի Ելենա Արարատովան, որ իրավամբ հայկական բալետի ամենահռչակավոր աստղերից էր, չդարձավ ժողովրդական արտիստ: «Ժողովրդի թշնամու» դուստրը չէր կարող կրել ժողովրդականի կոչում...

1937-ի օգոստոսին, տեղեկանալով իր մարտական ընկերոջ` գեներալ լեյտենանտ Մովսես Սիլիկյանի ձերբակալության մասին, Արարատյանն ինքնակամ ներկայացավ արյունարբու Մուղդուսուն, որը կրճտացնելով ատամներն` ասաց, թե նրա հերթը չէ: Այդ «հերթը» վրա հասավ սեպտեմբերի երկուսին: Տնից այդպես էլ անվերադարձ տարան անգամ գեներալի ձեռագրերը, զենքերը, ընտանեկան լուսանկարները:

1937-ի դեկտեմբերի 10-ի առավոտվա ժամը հինգին չեկիստները բեռնատար մեքենայով Ավանի ձոր տեղափոխեցին մի խումբ նախկին զինվորականների` գեներալներ Մովսես Սիլիկյանին, Քրիստափոր Արարատյանին, Դմիտրի Միրիմանյանին, գնդապետներ Աղասի Վարոսյանին, Ստեփան Հովհաննիսյանին, Հակոբ Մկրտչյանին, Հարություն Հակոբյանին: Չեկիստներն արդեն սովորության համաձայն փորձեցին կապել նրանց աչքերը: Բոլորն էլ հրաժարվեցին:

- Մահվան աչքերին շատ ենք նայել: Կրակեք....

Համազարկը չուշացավ: Հայ բոլշեւիկների կրակոցից ընկան Հայաստանի Հանրապետության ռազմական (պաշտպանության) առաջին նախարարն ու նրա ընկերները` հայ ժողովրդի պանծալի զավակները:

Պատմությունը բազմիցս ապացուցել է, որ փոքր ազգերն ապրելու իրավունքը պետք է արյամբ վաստակեն: Ճակատագրական պահերին հայերը համախմբվել են, սակայն վտանգը հաղթահարելուց հետո սկսվել են ներքին կռիվներն ու բանսարկությունները, ակամա հող նախապատրաստելով նոր արհավիրքների համար: Հայ հերոսները` Վարդանից մինչեւ Մոնթե, վստահ նայել են մահվան աչքերին` համոզված լինելով, որ իրենց նահատակությունը կկռի միասնության այն վահանը, որը ոչ միայն կպաշտպանի Հայաստանն ու հայերին, այլեւ կդարձնի լիարժեք տեր իր երկրին ու իր արդար պատմական պահանջին:

ԶԱՐԻՆԵ ԹՈՐԳՈՄՅԱՆ

ԼԵՎՈՆ ՀԱԿՈԲԻ ՏԵՐ-ՊԵՏՐՈՍՅԱ՞Ն, ԹԵ՞ ԼԵՎՈՆ ՖՐԱԻՄԻ ՊԼԻՍԿՈՎՍԿԻ

# Հայ ազգային կոնգրե՞ս, թե՞ Հրեական կոնգրես

Տեր-Պետրոսյանի գլխավորած շարժման ֆինանսավորման, արտերկրից ղեկավարվելու վերաբերյալ տեղեկատվությունը գնալով ավելի ստույգ ու փաստարկված է դառնում։

Այն, որ Տեր-Պետրոսյանը կապված է մասոնական, հրեական քաղաքական, տնտեսական ու ֆինանսական ազդեցիկ կառույցների հետ, մշտապես գտնվել է նրանց ազդեցության տակ, ոմանց համար այնքան էլ համոզիչ չէր թվում։ Սակայն նրա վերջին կես տարվա քաղաքական գործունեության վերլուծությունը ուղղակիորեն հաստատում է վերը նշվածը։

Նախ, իրազեկ անձանց գնահատմամբ, Լ.Տեր- Պետրոսյանի տիկնոջ ջանքերով նախկին նախագահի ընտանիքում եւ մերձավոր շրջապատում, հատկապես վերջին տարիներին, էականորեն ուժեղացել է մասոնականության (որի առաջին նախապայմանը ազգային արժեքների մերժումն է), կոսմոպոլիտիզմի մթնոլորտը։

Մամուլում բազմիցս եղել է տեղեկատվություն, թե Լ.Տեր-Պետրոսյանի կինը հրեա է, սակայն վերջերս մեզ հաջողվեց պարզել տիկին Լյուդմիլա Տեր-Պետրոսյանի եւ նրա ընտանիքի անդամների իսկական անունները։ Հայրը՝ Պլիսկովսկի Ֆրաիմ Աբրամովիչ, մայրը՝ Կուրտաչ Բրախա Իբրահիմովնա, իսկ մինչեւ Լ.Տեր-Պետրոսյանի հետ ամուսնանալը՝ տիկին Լյուդմիլան կրել է Պլիսկովսկայա Լյուդմիլա Ֆրաիմովնա անունը։

Սանկտ Պետերբուրգի հրեական ազդեցիկ եւ հարուստ համայնքում մեծացած Լյուդմիլա Տեր-Պետրոսյանը հետեւողականորեն կարողացել է տարածել իր ազդեցությունը Լեւոն Տեր-Պետրոսյանի, իր որդու եւ նրա ընտանիքի նկատմամբ։

Հետաքրքիր մի փաստ. Լ.Տեր-Պետրոսյանը պաշտոնանկության տարիների ընթացքում երկրի ոչ մի մարզ չի գնացել, բացի Վայոց ձորից. Եղեգիս գյուղի մերձակայքում գտնվող հրեաների գերեզմանատուն տիկնոջ հետ մի քանի այցերից հետո որոշել էին այն վերականգնել ու վերակառուցել։ Ընդ որում, Լ.Տեր-Պետրոսյանը հրեական համայնքին խոստացել էր, որ 2008թ. նախագահ ընտրվելուց անմիջապես հետո ինքը կզբաղվի այդ գերեզմանատան վերակառուցմամբ։

ԱՄՆ-ի, ՌԴ-ի, Եվրոպայի եւ Մերձավոր Արեւելքի հրեական մասոնական կառույցները, Հայաստանում գործող իրենց ենթակառույցների ղեկավարման մեջ ներգրավելով Լյուդմիլա Տեր-Պետրոսյանին՝ կարողացան նրա միջոցով մշտական եւ հուսալի կապ պահպանել եւ օժանակություն ցուցաբերել Լեւոն Տեր-Պետրոսյանին։ Երբ նրա նախընտրական հանրահավաքների ժամանակ Թատերական հրապարակում երեւում էր նաեւ հրեական դրոշը, ոչ ոք դրան առանձնակի ուշադրություն չէր դարձնում։

Սակայն մարտի 1-ին հաջորդած իրադարձությունները ստիպում են ավելի ուշադիր վերլուծել, թե ինչո՞ւ էր «ազատագրական շարժումը» լավագույնս լուսաբանվում ԱՄՆ-ի եւ Ռուսաստանի հատկապես այն լրատվամիջոցներում, որոնք գտնվում են հրեական լոբբիի ազդեցության տակ։ Ուշագրավ փաստերի շարք ի հայտ եկավ լրագրողական հետաքննության արդյունքում։

Ժամանակին մենք արդեն գրել ենք, որ Լ.Տեր-Պետրոսյանի 2008-ի հունվարի կեսերին Մոսկվա կատարած մեկօրյա այցի հիմնական նպատակը եղել է հանդիպումը ՌԴ աջ ուժերի միության (հՏ՚ջ տՐՈՉօւ րՌս) փոխնախագահ, հրեա Լեոնիդ Գոզմանի հետ, որը նաեւ Սանկտ Պետերբուրգի մասնաճյուղի ղեկավարն է, ինչպես նաեւ Ռուսաստանի էներգահամակարգի ղեկավար Ալեքսանդր Չուբայսի վստահված անձանցից մեկը։ Ի՞նչ եք կարծում, ինչո՞ւ էր Տեր-Պետրոսյանը գերգաղտնի պայմաններում 6-7 ժամ հանդիպում եւ առանձնազրույց ունենում Լեոնիդ Գոզմանի հետ։

Նշենք նաեւ, որ Լ.Գոզմանի ու նրա ղեկավարած «Հոլդինգի» քաղաքական, ֆինանսական կարողությունները անսահմանափակ են, հսկայական, դրանց ֆինանսական-տնտեսական հաշվեկշիռն ու տարեկան շրջապտույտը կազմում են մի քանի տասնյակ միլիարդ դոլարներ։ Այդ կառույցի համար (որը համակարգում է նաեւ ԱՄՆ-ում, Եվրոպայում գործող իրենց գործընկերների ծրագրերը ԱՊՀ երկրներում) հայաստանյան ընտրությունների ժամանակ Լ.Տեր-Պետրոսյանի աջակցության վրա 100-200 միլիոն դոլար ծախսելը բացարձակապես ոչ մի դժվարություն չի ներկայացնում։

Ահա թե ինչի մասին էին պայմանավորվում Լեոնիդ Գոզմանը եւ Լեւոն Տեր-Պետրոսյանը 2008թ. հունվարին մերձմոսկովյան առանձնատանը։ Այդ հանդիպումից հաշված օրեր հետո պիտի սկսվեր Տեր-Պետրոսյանի քարոզարշավը եւ գումարները չուշացան, դրանք տարբեր կազմակերպությունների միջոցով մուտք գործեցին Հայաստան եւ ներդրվեցին քաղաքական գործընթացում։

Հրեա-մասոնական լոբբին Լ.Տեր-Պետրոսյանի քարոզարշավի վրա ծախսեց 65-70 միլիոն դոլար եւ պատրաստվում է կրկնակի ու եռակի ծախսել իրենց հիմնական գերնպատակի՝ Տեր-Պետրոսյանին իշխանության բերելու համար։

Այդ գումարները Հայաստան են մուտք գործում տարբեր հասարակական կազմակերպությունների, ֆիզիկական անձանց, արհեստականորեն ստեղծված տնտեսավարող սուբյեկտների միջոցով եւ հիմնականում «Հայէկոնոմբանկի» փակ հաշվեհամարներով։

Գումարները տրվում են նաեւ պարբերաբար արտերկիր մեկնող Լ.Տեր-Պետրոսյանի կողմից գործուղված էմիսարներին, որոնք տարբեր բանկերի միջոցով դրանք փոխանցում են Հայաստան։

Ինչո՞ւ էին հունվարի կեսերին Հայաստան ժամանել հրեա-մասոնական «Մեծ Արեւելք» կոչվող գերհզոր, ֆինանսական ու քաղաքական անսահմանափակ հնարավորությունների տեր կազմակերպության ներկայացուցիչները, ի՞նչ էին նրանք ծրագրավորում եւ պայմանավորվում Լ.Տեր-Պետրոսյանի մերձավոր շրջապատի գործիչներից մեկի՝ Հովհաննես Իգիթյանի հետ։

Մերձավոր Արեւելքի երկրներում գործող «Մեծ Արեւելք» կոչվող այդ մասոնական ազդեցիկ օթյակը ինչո՞ւ էր 2007 թվականին Ֆրանսիայում երկշաբաթյա փակ հանդիպումների շարք անցկացրել Հովհաննես Իգիթյանի հետ, որից հետո վերջինս գրեթե ամեն օր հանդիպել է Լ.Տեր-Պետրոսյանին։

Այդ ինչպե՞ս եղավ, որ մարտի 1-ի լույս 2-ի գիշերը ժամերի ընթացքում մեծ գումարների ու տարբեր անձանց միջոցով Հ.Իգիթյանը արագորեն դուրս բերվեց Հայաստանից եւ հայտնվեց ոչ այլ ուր, քան Ֆրանսիայում, հետո գնաց Ստրասբուրգ, Բրյուսել։

Ինչպե՞ս եղավ, որ ընդամենը Լ.Տեր-Պետրոսյանի Ավան համայնքի նախընտրական շտաբի ղեկավար հանդիսացող Հովհաննես Իգիթյանը Եվրոպայում հանդիպումներ ունեցավ բարձրաստիճան պաշտոնյաների հետ, իսկ մարտի 10-ից սկսած լոբբինգ է իրականացնում Եվրախորհրդի պատգամավորների շրջանում՝ Հայաստանը ներկայացնելով բացառապես սեւ գույներով։ Նա ապատեղեկատվություն է ներկայացրել Եվրախորհրդի գլխավոր քարտուղար Թերի Դեւիսին, Եվրախորհրդի Խորհրդարանական վեհաժողովի նախագահ Ռենե վան դեր Լինդենին, տարբեր եվրոպական լրատվամիջոցների ու փորձագետների, որոնք նախապատրաստվում էին ապրիլի 17-ին ԵԽԽՎ-ում ՀՀ-ին վերաբերող լսումներին։

Ընդ որում, հրեա-մասոնական լոբբինգը նույն ագրեսիվությամբ այս օրերին աշխատում է հասնել նրան, որ Եվրախորհրդում հայկական պատվիրակությունը զրկվի ձայնի իրավունքից։ Ո՞ւմ օժանդակությամբ է սույն «գործողությունները» ծավալել Հ.Իգիթյանը։ Իհարկե «Մեծ Արեւելք» մասոնական օթյակի կապերի միջոցով։ Գործընթացի մանրամասներին Լ.Տեր-Պետրոսյանը ամբողջովին տեղյակ է։ Հ.Իգիթյանը Եվրոպայից ամենօրյա կապի մեջ է Լ.Տեր-Պետրոսյանի հետ։

Անչափ հետաքրքիր կլիներ հարցնել Լ.Տեր-Պետրոսյանին, թե ինչո՞ւ են մայիսի 27-28-ը Հայաստան ժամանելու հրեա-ամերիկյան կոմիտեի անդամները (հրեական երկրորդ ամենամեծ լոբբինգ անող կազմակերպությունն է ԱՄՆ-ում եւ աշխարհում)։ Ընդ որում, Հայաստան են գալիս այդ կազմակերպության ոչ թե շարքային անդամները, այլ ղեկավարները՝ Պիտեր Ռոզենբլատ, Բերրի Ջեյքբըս, Ջոն Ուոթերս եւ նրանց ուղեկցող ամերիկահայ թարգմանիչ Ռոս Վարդանյան։

Մեզ հասած լուրերի համաձայն, հրեական կազմակերպության ղեկավարները Տեր-Պետրոսյանից ցանկանում են հաշվետվություն ստանալ կատարած աշխատանքի մասին, որից հետո ճշտել նրա ծրագրած առաջիկա քայլերը հետեւյալ երեք ուղղություններով.

1. Հայաստանյան ներքին խնդիրները։

2. ԱՄՆ-Հայաստան հարաբերությունների խնդիրները։

3. Թուրք-հայկական հարաբերությունները։

Եթե Լ.Տեր-Պետրոսյանը սպառիչ եւ տերերին բավարարող դիրքորոշումներ արտահայտի այդ հիմնախնդիրների նկատմամբ, անկասկած կլինի քաղաքական, ֆինանսական աջակցության շարունակություն եւ ԱՄՆ-ՌԴ-Եվրամիության երկրներ օղակում աշխատող հրեական շղթան Լ.Տեր-Պետրոսյանի քաղաքական գործունեության համար կբացի երկրորդ շնչառություն։

Ի դեպ, չարժե հուլիսի կեսին Լ.Տեր-Պետրոսյանի հարսին՝ Լիլիթ Տեր-Պետրոսյանին (Դ.Շահնազարյանի դուստրն է) Իսրայել, Երուսաղեմի համալսարան երկշաբաթյա սեմինարի ուղարկել, քանզի արդեն 2-3 անգամ նման սեմինարների մասնակցել է։ Եթե այդպես շարունակվի, մի քանի տարի հետո ինչպես Լեւոն Տեր-Պետրոսյանը, այնպես էլ նրա որդին՝ Դավիթ Տեր-Պետրոսյանն ու իր զավակները ավելի շատ կհաճախեն սինագոգ, քան թե եկեղեցի։

Ավելացնենք նաեւ, որ 2007թ. դեկտեմբերի կեսերից ԱՄՆ-ում եւ Մերձավոր Արեւելքի երկրներում հանգիստ շրջագայող Լ.Տեր-Պետրոսյանի որդին իր կողքին մշտապես ունի հրեա գործընկերներ։

Վերջում ուզում ենք ընդգծել մի կարեւոր հանգամանք, «Հայ ազգային կոնգրես» ստեղծելու գաղափարը Լ.Տեր-Պետրոսյանին առաջարկել են հրեա-մասոնական շրջանակները, որոնք ուզում են դրա միջոցով աստիճանաբար հավաքել, կենտրոնացնել ու ամբողջությամբ իրենց ազդեցության, վերահսկողության տակ վերցնել Հայաստանի ողջ ընդդիմադիր դաշտը։ Լ.Տեր-Պետրոսյանը դա գիտի, գիտակցաբար դիմում է այդ քայլին, ինչը հղի է մեծ վտանգներով երկրի համար։

Եթե Լ.Տեր-Պետրոսյանի շրջապատի որոշ տհասների թվում է, թե իրենք են հուշել ձեւավորել ինչ-որ նոր դաշինք, ապա սխալվում են։ «Հայ ազգային կոնգրեսը» հրեա-մասոնական քաղաքական կառուցվածքին ու մտածողությանը հարմարեցված մարմին է լինելու, որը կառավարվելու է այնպես, ինչպես կցանկանան իրական պատվիրատուները։ Իսկ արդյունքում Հայաստանում չի դադարի ապակայունացման ալիքը, եւ մենք ստիպված կլինենք ապրել «քաղաքական անորոշության» մթնոլորտում՝ իր բոլոր տնտեսական ու սոցիալական հետեւանքներով հանդերձ։

Ահա հրեա-մասոնական շրջանակների կողմից հայաստանցիներիս պարտադրված երկընտրանքը՝ կամ իշխանության բերել Լ.Տեր-Պետրոսյանին, կամ ապրել անկայուն երկրում։
# ՎՐԵԺ ԱՀԱՐՈՆՅԱՆ

TUSIAD-Ը ՀԱՆԴԵՍ Է ԳԱԼԻՍ ՊԼԱՏՖՈՐՄ ՍՏԵՂԾԵԼՈՒ ՆԱԽԱՁԵՌՆՈՒԹՅԱՄԲ

Նպատակը «Առաջին համաշխարհայինի տարիներին Օսմանյան կայսրության հայ հպատակներին առնչվող իրադարձությունների» քննարկումն է

Թուրք արդյունաբերողների եւ գործարարների միությունը` TUSIAD-ը ակտիվ պայքար է մղում Հայոց ցեղասպանության միջազգային ճանաչման դեմ, բազմապիսի կապերը նրան այդ հնարավորությունն ապահովում են հատկապես ԱՄՆ-ում: Միությունը ԱՄՆ Կոնգրեսի Ներկայացուցիչների պալատի արտաքին հարաբերությունների հանձնաժողովում ընդունված, սակայն գլխավոր ասամբլեայի օրակարգում դեռեւս չընդգրկված Հայոց ցեղասպանության ճանաչման բանաձեւի վերաբերյալ զեկույց պատրաստելու համար պայմանավորվել է ամերիկացի իրավաբան Դեյվիդ Սալցմանի հետ:

«ԱՄՆ Ներկայացուցիչների պալատին ներկայացված թիվ 106-րդ բանաձեւի իրավական եւ փաստացի թերությունները» վերնագրով Սալցմանի պատրաստած զեկույցը հրապարակվել է մայիսի 16-ին, «Թուրք-ամերիկյան հարաբերությունների հիմքերը 21-րդ դարում» վերնագրով Վաշինգտոնում հրավիրված համաժողովում: Զեկույցի առնչությամբ, ինչպես մայիսի 17-ին նշել էր «Զամանը», նույն օրը հաղորդագրություն է տարածել TUSIAD-ը, տալով որոշակի պարզաբանումներ:

Հաղորդագրության համաձայն, Սալցմանի զեկույցի նախաբանը գրի է առել միության գործադիր խորհուրդը, մատնանշելով, որ միությունը պատրաստվում է հանդես գալ «Առաջին համաշխարհային տարիների Օսմանյան կայսրության հայ հպատակներին առնչվող իրադարձությունների քննարկման» պլատֆորմ ստեղծելու նախաձեռնությամբ: Միաժամանակ ընդգծվել է, որ իրադարձությունների շուրջը տարաձայնություններն ու դրանց քննարկումների ծայրահեղ քաղաքականացումը բացասաբար են անդրադառնում դաշնակից երկրների հետ Թուրքիայի հարաբերությունների վրա եւ ընդարձակում են Արեւմուտքի դեմ թուրքական հասարակության հակազդեցության ոլորտը:

Զեկույցի նախաբանում, ըստ «Զամանի», գրված է. «Այս հարցում համաշխարհային հասարակական կարծիքը ելնում է միակողմանի մոտեցումից: Փաստերի ոչ օբյեկտիվ գնահատման, հակափաստարկների մերժման եւ իրադարձությունների պատմական հենքի անտեսման պատճառներով առկա մոտեցումները շարունակական են դառնում: Գրաքննության են ենթարկվում նրանք, ովքեր հանդգնում են քննադատել իրադարձությունների քմահաճ մեկնաբանությունը: Նման իրավիճակում «ժխտողի» պիտակ կրող ուսումնասիրողները դառնում են բռնության թիրախ, ենթարկվում ֆիզիկական հաշվեհարդարի»:

Ինչ վերաբերում է զեկույցի բուն տեքստին, ապա այնտեղ էլ մատնանշված է. «Երբեւէ չի ձեւավորվել իրավաբանական այն տեսակետը, որը 1915-ի ողբերգական իրադարձությունները որպես «ցեղասպանություն» բնութագրելու հիմք լիներ: Հայերի տեղահանությանը եւ դրան զուգորդած բռնություններին առնչվող պատմական վավերագրերին, հայ համայնքի ապստամբություններին եւ բնակչության թվի կրճատմանն առնչվող հարցերը Թուրքիայում ամենայն թափանցիկությամբ քննարկում է թուրք հասարակությունը: Դրական այս զարգացումը վտանգի տակ է դրվել պատմության քաղաքականացման պատճառով: Այս պայմաններում անհնար է պատմական ճշմարտության բացահայտումը, ոչ էլ հնարավոր է նորմալացնել Թուրքիայի եւ Հայաստանի հարաբերությունները: Սա ընդամենը նոր թշնամանք կսերմանի եւ ավելի մեծ ատելություն կառաջացնի երիտասարդ սերունդների մեջ: Թուրքերն ու հայերը շուրջ 1000 տարի միասին գոյակցել են, ունեն ընդհանուր պատմություն, մշակույթ եւ կենցաղային սովորույթներ: Նրանք համատեղ կիսել են այն հողը, որի հետ սիրով կապված են եղել: Մենք պարտավոր ենք մեր հասարակական գիտակցության մեջ վառ պահել ողբերգության պատճառով զոհվածների հիշատակը, ընդունել, որ այլեւս չկա համատեղ այդ գոյակցությունը եւ սգալ կորուստների համար: Սակայն պետք է զերծ մնալ նաեւ պատմությանը միակողմանի մոտենալու եւ մի ամբողջ ազգի մեղադրելու դրսեւորումներից»:

ՀԱԿՈԲ ՉԱՔՐՅԱՆ

TUSIAD PROMOTING INITIATIVE ON CREATING A PLATFORM

TUSAID, the Union of Turkish Entrepreneurs and Manufacturers (Türk Sanayicileri ve İşadamları Deneği), has started a campaign against the international recognition of the Armemian . The organization has made arrangement with American lawyer David Saltzman to prepare a report on H. Resolution 106.

Saltzman's report, entitled "H. RES. 106: Legal and Factual Deficiencies", was published on May 16, during the "The Foundations of the Turkish-American Relationships in the 21st Century" conference, held in Washington. On May 17, according to "Zaman", TUSIAD spread a message giving some details on Saltzman's report.

The message says that the preface for Saltzman's report was written by the TUSIAD executive staff and that the organization is preparing to create a platform for investigating "The Events Concerning the Armenian Citizens of the Ottoman Empire in the period of World War 1". TUSIAD stresses that the controversies about those events and their extremely politicized discussions negatively affect Turkey's relations with its allies and rouse anti-Turkish attitudes in Europe.

The preface of the report says that the public opinion on those events is formed with a one-sided point of view. "Due to partial appraisal of the facts, due to neglecting the counter-arguments and the historical platform of those events, the present approaches are enduring," it is said.

The body text of the report says that it has been never legally approved that there are reasons to qualify the events of 1915 as . It says that the materials on Armenians' deportation, on the violence occurred during the deportation, on Armenians' rebellions and on other factors of reduction of Armenian population in Turkey are open public research. TUSIAD assures that impartial and open investigation of those issues is threatened by exceedingly politicized attitudes and that in such conditions determination of the historical truth and normalization of Armenia-Turkey relations are impossible.

By H. Chaqrian, translated by A.M

ՎՐԱՑ ԵԿԵՂԵՑԻՆ ՍԵՓԱԿԱՆԱՑՆՈՒՄ Է ՀԱՅԿԱԿԱՆ Ս. ՆՈՐԱՇԵՆԸ

Եղբա՞յր եմք մեք...

Վիրահայոց թեմն իր մտահոգությունն ու վրդովմունքն է հայտնել Թբիլիսիում գտնվող Ս. Նորաշեն հայկական եկեղեցու եւ դրան հարող տարածքի հանդեպ վրաց եկեղեցու հոգեւորական Թարիել Սիկինչելաշվիլու ոտնձգության կապակցությամբ:

Ինչպես տեղեկացնում է Վիրահայոց թեմի մամլո դիվանը, Ս. Նորաշենը կառուցվել է 15-րդ դարի կեսերին եւ կառուցման օրվանից մաս է կազմել Վրաստանում Հայ առաքելական եկեղեցու առաջնորդարանի: 20-րդ դարի 30-ականներին, ի թիվս այլ կրոնական կառույցների, եկեղեցին փակվել է եւ օգտագործվել որպես գրքերի պահեստ: Վրաստանում անկախության հռչակումից հետո երկրի կառավարությունը չվերադարձրեց եկեղեցին օրինական, պատմական սեփականատիրոջը:

Հաղորդագրության համաձայն, վերջին օրերին տեր Թարիելն ու նրան ենթակա մի խումբ մարդիկ Ս. Նորաշեն եկեղեցին ու հարող տարածքները անջրպետող երկաթյա պարիսպ են քաշում` վրաց եկեղեցուն հատուկ կրոնական տարրերով: Վիրահայոց թեմն այս ամենը դիտարկում է որպես վրացական կողմից Հայ առաքելական եւ Վրաց ուղղափառ եկեղեցիների միջեւ կնքված Թբիլիսիի 5 եկեղեցիների, այդ թվում` Նորաշենի, պատկանելության հարցը քաղաքակիրթ լուծելու մասին ձեռք բերված համաձայնության խախտում:

Առավել հետաքրքրական է, որ տեր Թարիելը հայտարարել է, թե մոտ ժամանակներս պատրաստվում է եկեղեցու ներսում «վերականգնողական» աշխատանքներ իրականացնել, որից հետո հայկական Նորաշենում ծիսակատարություններ կիրականացնի վրաց եկեղեցին:

Վիրահայոց թեմը գրավոր դիմել է վրաց եկեղեցուն եւ համապատասխան պետական կառույցներին, որոնց կողմից այսօրինակ գործողությունը կանխելու համար որեւէ քայլ չի ձեռնարկվել: Վիրահայոց թեմը հիշեցնում է վրացական կողմին այսօրինակ հարցերը քաղաքակիրթ լուծելու առնչությամբ ձեռք բերված համաձայնության մասին, նշելով, որ իրադարձությունների ոչ քաղաքակիրթ զարգացումը կարող է բերել անկանխատեսելի հետեւանքների:

Ա. ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆ

ՆԱԽԱՀԱՎԵՐԺԻ ԾՆՈՒՆԴԸ

Հատված «Նախահավերժի ծնունդը» (Եդեմից մինչեւ Միտաննի) գրքից

ԲՈՀԴԱՆ ԳԵՄԲԱՐՍԿԻ

1915-24 թվականներին Օսմանյան Թուրքիայում կատարված հայերի ցեղասպանության ճանաչումը աննախադեպ միջազգային ակցիա է այլեւս, մի բան, որին հասնելու համար անձնազոհաբար պայքարեց լեհ հրապարակախոս, արեւելագետ ու գրող Բոհդան Գեմբարսկին (1905-1978թթ)` այդ մեծ ողբերգության հիշատակման 50-ամյա տարելիցի նախօրեին, տարելից, որը վերածվեց մեզանում բազմածավալ ազգային զարթոնքի: 1965 թ. ապրիլի 24-ի սեւազգեստ ու սեւապաստառ ցույցը Խորհրդային Հայաստանի մայրաքաղաքում նույնքան, գուցե առավել աննախադեպ ակցիա էր, եթե հաշվի առնենք դրա տեղն ու ժամանակը:

60-ականների սկիզբն էր: Մեկ տասնամյակից ավելի էր, ինչ մարդասիրության ուղին բռնած աշխարհը հրեաներին հիտլերյան ողջակիզման դիմաց հազարամյակներ առաջ կորցրած հայրենիք էր վերադարձրել եւ Գերմանիան «արյան գին» էր վճարում նրանց, որպես կատարած ոճիրի հատուցում:

Մարդասեր դարձած մարդկությունը շարունակում էր թոթափել գաղութատիրության ամոթը, անկախություն եւ ինքնիշխանություն պարգեւելով Աֆրիկայի եւ Ասիայի բազմաթիվ գաղութներին, երբ Բոհդան Գեմբարսկին հրապարակավ հիշեցրեց մի ուրիշ ամոթի` 20-րդ դարի սկզբին թուրքական կառավարության ծրագրած ու իրականացրած, իրենց երկրի քաղաքացի` մոտ մեկ ու կես միլիոն հայերի բնաջնջման մասին: Պարզ ու մտերմիկ վերնագրով «Նամակ իմ հին թուրք ծանոթին» Գեմբարսկու հրապարակումը վարշավյան «Kierunki» ամսագրի 1961թ. նոյեմբերի 26-ի համարում, որը մի կոչ էր թուրք մտավորականությանը, պայթած ռումբի ազդեցություն ունեցավ: «... Հենց ձեզ համար ավելի շահեկան կլինի, եթե ինքներդ լինեք ձեզ դատապարտողն ու ձեր դատավորը, փոխանակ լինելու սոսկ դատապարտված... Այս ամբողջ խնդիրը, որ բարձրացնում եմ սույն նամակով, թելադրված է, իմիջիայլոց, Թուրքիայի պատիվը փրկելու անզուսպ ձգտումով, այն պատիվը, որ երկրի ժամանակավոր տիրակալները` երիտասարդ թուրքերը ստորաբար գետին գլորեցին»:

«Նամակը» թարգմանվեց ու հրապարակվեց այլ լեզուներով նույնպես: Դրան հետեւեցին Գեմբարսկու մի շարք բաց նամակները. ՄԱԿ-ի գլխավոր քարտուղար ՈՒ Տանին, Հնդկաստանի նախագահ Ռադհաքրիշնանին, կաթոլիկ բարձրաստիճան հոգեւորականներին Վատիկանում, թուրք մտավորականներին, աշխարհի ընթերցողներին եւ շատ ուրիշ նամակներ, որոնցում, նկարագրելով հայերի կոտորածների կազմակերպումն ու կատարման կերպը, հեղինակը առաջարկում էր գաղութազերծված երկրների օրինակով ՄԱԿ-ի հովանու ներքո քննարկել Արեւմտյան Հայաստանի ազատագրման հարցը եւ հայերին վերադարձնել բնաջնջված ու կողոպտված պատմական հայրենիքը: Սակայն այս նամակներն արդեն տեղ չէին հասնում ու չէին հրապարակվում:

60-ականների սկիզբն էր: Խորհրդային Հայաստանում ծնված ու ապրող արեւելահայ երիտասարդներս, դաստիարակված հակաֆաշիստական պայքարի ոգով եւ արդեն ընտելացած հիտլերյան խոշտանգումների գեղարվեստական պատկերմանը, ապշահար սարսափով էինք տեղեկանում մեր ազգի այդ մեծագույն ցավի ու անդառնալի կորուստների մանրամասներին, որն արդեն համարձակվում էին մեզ պատմել մեր ընկերները՝ 1946-47 թ.թ. սփյուռքից հայրենադարձած ընտանիքներից: Իսկ Լեհաստանից Հայաստան էին գալիս իրենց հասցեատերերին չգտած Գեմբարսկու նամակները, որոնք մենք ագահորեն ու վախվորած ընթերցում էինք, շշուկով վերապատմում, ձեռագիր ու մեքենագիր բազմացնում ու տարածում՝ ներշնչված խորին հավատով, որ մոտ է Հայոց հարցի արդար լուծման պահը: Մեծ ու ապահով Խորհրդային հայրենիքում ապրող արեւելահայերից շատերը այդ խիզախ օտարի գուժկան նամակներից էին տեղեկանում 1915-ի արհավիրքին, որ մի քանի տարի անց պիտի անվանվեր Հայոց մեծ եղեռն եւ 65-ի ապրիլի 24-ին ոտքի հաներ հայությանը` առաջին անգամ Հայոց հող ու կորուսյալ Հայրենիք պահանջելու:

Բոհդան Գեմբարսկու բազմաբնույթ գրական ժառանգության մեջ մոտ երեք հատոր են կազմում հայանպաստ գործերը, որոնք նա` իր խոսքով ասած, «Հայաստանի պատմությանը սիրահարված» լինելով, ստեղծել է ամբողջ կյանքի ընթացքում: «Նախահավերժի ծնունդը» վերնագիրը կրող պատմական-վերլուծական աշխատությունը այդ շարքում իր ուրույն տեղն ունի: Հեղինակի ուսումնասիրման վայրն է Հայկական Լեռնաշխարհը,իր նախահայկական բնակչությամբ, ժամանակահատվածը` Եդեմից մինչեւ Միտաննի: Իսկ նյութի իր մեկնաբանության մասին Գեմբարսկին գրում է. «... ես պնդում եմ եւ ջանում այդ թեզն ապացուցել, որ միաստվածություն ներածելու բոլոր չորս փորձերը (Յահվեի, Սեթի, Էլոհիմի եւ Աթոնի(Ամոնի) մարմնավորմամբ), որոնք տեղ գտան մ.թ.ա. երկրորդ հազարամյակում, միեւնույն «առաքողի հասցեն» ունեցան` Ճորոխի, Արաքսի, Տիգրիսի ու Եփրատի ակունքներն ամփոփող նույն այն Լեռնաշխարհը կամ թե իր հարավային ամրացված հատվածը, այսինքն` Միտաննի խուրիական կայսրությունը»:

«Նախահավերժի ծնունդը» հիմնավոր մաս է կազմում այն մեծ գործի, որ իրականացնում էր Բոհդան Գեմբարսկին իր հայրենիքում, արժեքավորելով հայերիս դերը քաղաքակիրթ աշխարհի պատմության մեջ, ընդգծելով դրա կարեւորությունն ու անկրկնելիությունը:

Ստորեւ ներկայացնում եմ աշխատությունից մի հատված՝ իմ թարգմանությամբ լեհերենից:

ԱՆԱՀԻՏ ՏԵՐ-ՂԱԶԱՐՅԱՆ
---------------------------------------------------------------------------------

Ներածական

Տասնիններորդ դարի պատմագրությունը շրջանառության մեջ դրեց «Դասական արեւելք» հասկացությունը: Դա հստակ եզրագիծ ունեցող մի տարածք էր, որն ընդգրկում էր Արեւելյան Լեւանտի երկրները (այսինքն` Սիրիան եւ Պաղեստինը), ինչպես նաեւ Միջագետքն ու Նեղոսի հովիտը: Մերձավոր արեւելքի ամբողջ մնացած մասը, մինչեւ մեդիացիների ու պարսիկների հայտնվելն ասպարեզում, սովորական (ոչ պատմաբան) մտավորականի համար անորոշ պատկեր ուներ, որի հենքի վրա ստեպ-ստեպ հայտնվում ու անհետանում էին «ոչ դասական արեւելքի» այս կամ այն գրեթե տեսիլքային ժողովուրդները: Մերթ անհանգիստ սկյութներն էին դրանք, մեկ այլ դեպքում` փռյուգիացիք, որոնց մասին հիշատակվում էր Միդասի եւ Գորդյան հանգույցի առիթներով: Հետո հավաքածուն լրացրին լիդիացիք: Վերջիններս հիշողության մեջ զուգորդվում էին մուլտիմիլիոնատեր Կրեսոսի հետ եւ տխուր մտորումներ հարուցում հարստության ունայն լինելու վերաբերյալ: Միայն Երկրորդ աշխարհամարտից հետո ընթերցողները հայտնաբերեցին ֆինն արձակագիր Միկե Վալտարին, իսկ սա իր հերթին «հայտնագործեց» նրանց համար խեթերին:

... Ամեն դեպքում իմ հասակակիցների իմացությունը Հին արեւելքի մասին ձեւավորվում էր համաձայն այն ժամանակվա ցարական ութամյա գիմնազիայի 4-րդ դասարանի պարտադիր ծրագրի: Հետո աճեց ու հանգավ մի քանի սերունդ, աշխարհն էլ մի քանի անգամ շուռ եկավ գլխիվայր, սակայն դպրության փոքրիկ աշխարհում այդ առումով ոչինչ չփոխվեց նույնիսկ Երկրորդ աշխարհամարտից հետո: Ո՛չ խեթերը, ո՛չ ուրարտացիք (էլ չեմ խոսում խուրիների մասին), դեռեւս մուտք չեն գործել միջին դպրոցի դասագրքերը, մինչդեռ դասական արեւելքը հարստանում էր նորանոր երկրներով, որոնք մինչեւ վերջերս բնակեցված էին բացառապես արաբներով: Առաջին հայացքից կարող էր թվալ, թե սրանք են մինչեւ մ.թ.ա. 4-րդ դար ամբողջ Մերձավոր Արեւելքի ժառանգության հետնորդները, թեպետ իրականում նրանք այդ ժառանգության սոսկ մեկ մասի կրողն են: Ճիշտ է, այդ մասը բավականաչափ մեծ է, քանզի կազմված է եգիպտական, բաբելոնական, ասորական, փյունիկյան պետականությունների ավանդույթներից եւ նույնիսկ հրեական, եթե հաշվի առնենք, որ Իսրայելի տասը սերունդ անմնացորդ ներծծվել է տեղի էթնոսի մեջ: Արաբները նույն իրավացիությամբ կարող են խոստովանել նաեւ շումերների ավանդույթի առկայությունը (թեպետ վերջիններս սեմիտներ չեն եղել ), ինչպես նաեւ բավական ուշ շրջանի կարթագենյան ավանդույթի, չնայած Կարթագենը գտնվում էր դասական արեւելքի սահմաններից դուրս (ավելի ստույգ` ընդհանրապես արեւմուտքում):

... Ես ոխ չունեմ դպրոցական դասագրքերի հեղինակների հանդեպ, որոնք այս ասպարեզում այդքան երկար կառչած մնացին անցյալ հարյուրամյակում սահմանված մի կաղապարից, որ գալիս էր շատ ավելի վաղ ժամանակներից, երբ Ասիայի այդ անկյունի վերաբերյալ տեղեկության միակ աղբյուրը Աստվածաշունչն էր եւ հույն հեղինակների աշխատությունները: Բայց եւ այնպես ես կուզեի, որ լիցեյական դասագրքերում լռության չմատնվեր այն փաստը, որ Մերձավոր Արեւելքի դասական մշակութաստեղծ շրջաններից զատ, որք էին Եգիպտոսը, Միջագետքը եւ Իրանը, գոյություն ունի նվազագույնս չորրորդ շրջանը (խեթեր) եւ հինգերորդը (խուրիներ), որոնց դերը մարդկության պատմության մեջ պակաս չէր եւ գուցե ավելի մեծ, քան եգիպտացիներինը, սեմիտներինը եւ պարսիկներինը:

Որչափ որ արաբ ժողովուրդը օրինական իրավահաջորդը եղավ Եգիպտոսի եւ Միջագետքի պատմության, իսկ պարսիկ ժողովուրդը` իրանական վաղ անցյալի, նույնչափ էլ խուրիների եւ ուրարտացիների աշխարհը անմիջականորեն (իսկ խեթերի աշխարհը մերձորեն) իր վերջնական անձնավորումը գտավ հայ ժողովրդի մեջ: Քանզի արաբները, պարսիկները եւ հայերը կազմում են` նախապատմությունից սկիզբ առնող եւ մինչեւ մեր ժամանակները ձգվող երեք զուգահեռ շղթաների վերջնական օղակները:

Սույն աշխատությունը մի փորձ կլինի գտնելու այդ շղթաներից երրորդի առավել վաղ` խուրիական օղակները, որոնք թեեւ, մի այլ տեսանկյունից դիտելով, մասնագետների կողմից բարեխղճորեն հետազոտված են , բայց եւ այնպես լայն ասպարեզ են թողնում հետագա հայտնագործությունների համար, իսկ ընթերցողի աչքում դեռեւս սպիտակ էջեր են, չնայած առանց դրանց իմացության հնարավոր չէ ամբողջապես ընկալել պատմության այդ շրջանի խճճված անցուդարձը, ինչպես եւ այն խճճված ուղիները, որոնցով արդեն մ.թ.ա. 2-րդ հազարամյակում մարդու գիտակցություն սկսեց ներթափանցել այն ժամանակների համար հեղափոխական մի ըմբռնում՝ միաստվածություն:

Այս գրքում նկարագրված վերջին իրադարձություններից մինչեւ մեր օրերն անցել է երեսունհինգ դար: Սակայն եթե այն ժամանակվա փյունիկեցին կամ ասորեստանցին , ինչ-որ հրաշքով չլքելով իր հողը, մեր օրերը թափանցեր, նա, թեպետեւ դժվարությամբ, բայց կհասկանար շրջապատի խոսքը, ու շրջապատն էլ ինչ-որ կերպ նրան կընկալեր, քանզի էթնիկ ու լեզվական հաջորդականությունն այստեղ զանազան պատճառներով պահպանվել է` նախ եւ առաջ, ամբողջ այդ տարածքը լեզվակից արաբների կողմից գրավված լինելու առումով: Չգիտեմ, ինչ կզգար նման իրավիճակում Իրանական դարավանդի բնակիչը: Քանի որ այստեղ մեծ փոփոխություններ են կատարվել, իսկ պարսիկները նոր էին սկսում մուտք գործել (կամ թե դեռեւս ոտք չէին դրել) իրենց նոր հայրենիք: Ուստի չեմ բացառում` հնարավոր է այստեղի հնագույն բնակիչը չհասկանար այսօրվա խոսքը: Բայց իրանական արիացիների արշավանքը թերեւս չփոխեց տեղացի բնակչության առնվազն մարդաբանական տիպը: Քանզի արշավողները սովորույթ ունեին իրենց հարեմներն առնել տեղացի աղջիկներին եւ հետզհետե, երբ եկվոր բնակչությունը հասցրեց լիովին նմանվել ավտոխտոններին, խառն ամուսնություններն ավելի հաճախակի դարձան: Ի դեպ, բոլոր մեծ տեղաշարժերի ժամանակ, սկսած մ.թ.ա. երկրորդ հազարամյակից մինչեւ ամենավաղ միջնադար, բնիկ ազգաբնակչությունը, որպես կանոն, գերազանցում էր եկվորներին քանակով, եւ հենց բնիկներն էին, նախ եւ առաջ, փոխանցում հետագա խառնածին սերունդներին իրենց սեփական մարդաբանական գծերը: Ուստի էթնիկ հաջորդականությունն այստեղ նույնպես պահպանվել է:

Այլ կերպ դասավորվեց խուրի-ուրարտական բնակչության ճակատագիրը, որը մ.թ.ա. 1-ին հազարամյակի կեսին վերջնականորեն վերակազմավորվեց հայերի:

Թերեւս չկա աշխարհում մի երկիր, ուր չճանաչեին այդ ժողովրդին: Մի ամբողջ հազարամյակի ընթացքում, ավելի ստույգ` 1045 թվականից, երբ Մեծ Հայքը երկրորդ անգամ կորցրեց անկախությունը, այստեղ սկիզբ առավ ու հարատեւեց արտագաղթը (որ մեծ թափ ստացավ 1915 թ. ահավոր կոտորածից հետո), օտար ժողովուրդներին մատակարարելով հմուտ հողագործների, հանճարեղ արհեստավորների, մշակույթի ակտիվ ներկայացուցիչների մեծաքանակ խմբեր:

Հայոց հողի մի փոքրիկ հատվածում միայն, որ կազմում է նախկին տարածքի 10 տոկոսը, այսինքն՝ Խորհրդային Հայաստանում, այսօր հայերի մի ստվար զանգված է ապրում, մի բան, որ փրկեց այդ ժողովրդին իսպառ ոչնչացումից, ինչը կլիներ ամենամեծ ոճիրը մարդկության հանդեպ, որպիսին ընդհանրապես կարելի է պատկերացնել:

***

...Այս աշխատության մեջ մեզ նախ եւ առաջ պետք է հետաքրքրի բուն Հայաստանը (այսպես անվանված` Մեծ Հայքը), որ գտնվում է հիմնականում Թուրքիայում եւ ներկա տեքստում անվանվում է պարզապես` Լեռնաշխարհ: Եվ հենց դա է այն Մեծ Անանունը` երկիրն անմեկնելի ու խորհրդավոր, քողարկված-չասվածի ու լռության մատնվածի շղարշով ու մինչ օրս փակ՝ աշխարհի առաջ: Որովհետեւ այստեղով «չի անցնում եւ ոչ մեկի ճամփան»:

... Հայկական Լեռնաշխարհը ներկայացվելիք դրամայի բուն գործողության վայրը չէ: Դրա վեց արար-մասերից միայն երկրորդի դեպքերն են գրեթե ամբողջապես կատարվում Լեռնաշխարհի տարածքում: Սակայն այդ միգապատ, խորհրդավոր ու ահեղ լեռնազանգվածը միշտ ներկա է այստեղ ու տիրում է իր սահմաններից դուրս ընթացող բարդ ու տարօրինակ գործողությանը: Պետություն չէ դեռեւս, լոկ ստեղծում է այն: Ոչինչ չգիտենք նրա ժողովրդի, մշակույթի մասին, բայց եւ ժողովուրդն այդ ձեւավորում է Մերձավոր արեւելքի այլ երկրների մշակույթը, իսկ անուղղակիորեն` նաեւ ողջ աշխարհինը այնպիսի խորությամբ, որ եթե մենք ուրանայինք այդ նախահայկական ներդրումը, ապա հարկ կլիներ շատ բան սկսել գրեթե ամենասկզբից:

Երկիրը, որի մասին պիտի խոսենք, ասպարեզն էր հնագույն արձանագրված իրադարձությունների եւ գուցե մեկը մարդկային ցեղի սկզբնավորման կենտրոնատեղիներից, քանի որ այստեղ հստակ հետքեր են հայտնաբերված շելյան մշակույթի եւ փոքր ինչ ուշ շրջանի` աշելյան մշակույթի (435-100 հազար տարի առաջ):

Հավանաբար այստեղ է գտնվել նաեւ սկզբնական հայրենիքը խուրիների, ուրարտացիների եւ հայերի, որոնք ժամանակակից հայերի ենթադրյալ նախնիներն են: Վերջապես, այստեղ էին ընթանում ամենակարեւոր պատմական դեպքերը, ինչպես Ուրարտուի, այնպես էլ նրա հետնորդի` Մեծ Հայքի պատմության:

Որտե՞ղ է սակայն Երկիրն այդ, վաղուց եւ հիմնովին մոռացված Աստծո եւ մարդկանց կողմից: Մոռացված Աստծո կողմից, թեպետ հենց այստեղից է հառնել միաստվածության վեհ գաղափարը, եւ մոռացված մարդկանց կողմից, գուցե այն պատճառով, որ չափազանց շատ բան է տվել նրանց:

***

...Հսկա մի եզերք, որով «չի անցնում եւ ոչ մեկի ճամփան» դարձյալ տարրալուծվում է ունայնության մեջ ինչ-որ տեղ դպրոցական ատլասների ու տուրիստական քարտեզների լուսանցքներին: «Եվ խուղերիդ լույսերն աղոտ...», որոնց մասին գրում էր Տերյանը, արդեն իսպառ մարեցին, ու «զանգակներիդ զարկը տխուր» նույնպես լռեց: Լեռնաշխարհի լոկ առավել սակավաբեր հյուսիս-արեւելյան հատվածում կյանքի զարկերակն է խփում: Այս «պատառիկը» հինավուրց կայսրության սահմանապահ շրջանների հեռավոր մատույցներից մեկն էր ժամանակին:

Լեռնագագաթներն այստեղ հինգ հազար մետրից վեր են խոյանում, իսկ ավանդույթը հինգ հազարամյակ նահանջում է հետ, մխրճվում պատմության անհունը: Գուցե այս հողից է ինչ-որ ժամանակ դուրս եկել հոմո սապիենսը, որ իրեն ենթարկի երկիրը, եւ առնվազն երկուստեք հառնել է այստեղից Աստված, որ երկինքն իրեն ենթարկի: Մինչ եկավ այն աղետալի օրը, երբ մարդիկ հեռացան այդ եզերքից, իսկ Աստված լքեց այն: Բայց նախքան դա կկատարվեր, Լեռնաշխարհն այդ մարդկության պատմության մեջ եւ Աստծո պատմության ընթացքում առանցքային ու անկրկնելի մի դեր խաղաց:

Ու թող օրհնվեն գորշ քարերը նրա չհերկված դաշտերի ու մռայլ ձորերը: Եվ խաղողն օրհնվի, որ այլեւս բերք չի տա հրկիզված բարունակներին, ու խնկարկվեն թող այդ հողի գալիք սերունդները, որ այլեւս չեն ծնվի նախապես մորթոտված իրենց ծնողներից:

Գուցե երկիրն այդ սպառեց իր առաքելությունն Աստծո ու մարդկանց հանդեպ, ուստի եւ լուծվեց անէության մեջ: Այն ե՛ւ կա, ե՛ւ, միեւնույն ժամանակ, գոյություն չունի, հար եւ նման այն ազգին, որ բնակեցրեց հողն այդ առնվազն հինգ հազար տարի:

Իսկ եթե կա հիրավի, ապա հարկ է գոնե ստորագրել՝ այդ հողից եւ նրա բնակիչներից վերցրած պարտքի դիմաց: Ստորագրել՝ մարդկության ամբողջ մնացած մասի կողմից:

Այս գիրքն այդպիսի մի պարտամուրհակ է թեպետ, վերաբերում է Լեռնաշխարհի մարդկանց պատմության սոսկ առաջին՝ մեզնից առավել հեռացած ժամանակահատվածին: Այնքան հեռացած, որ մոտենում է լեգենդի, որի մեջ անընդհատ մխրճվում է Լեռնաշխարհի մարդկանց պատմությունը:

Ես էլ գիրքս սկսեմ այդ լեգենդներից մեկով, այնքան կենսատու, որ դրա վրա է հաջորդաբար կառուցվել մինչեւ օրս գոյատեւող միաստվածության երեք դավանանք:

ՆՈՐ ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՇԽԱՏԱՆՔ ՀԱՅՈՑ ԶՈՐԱՎԱՐՆԵՐԻ ՄԱՍԻՆ

Հայ ռազմարվեստի պատմությունը դեռ կարոտ է խոր ուսումնասիրման: Մեր պատմաբանների համար սա մի չհերկած խոպան է, որի աշխատանքները ոչ միայն պատմագիտական, այլեւ պետություն կառուցող ազգի համար ռազմավարական նշանակություն ունեն: Իմանալ սեփական ժողովրդի լավագույն զավակներին, ում մենք պարտական ենք բազում հաղթանակների համար` սա անհրաժեշտ է Հայաստանում աճող մատաղ սերնդի եւ նոր ուսումնասիրություններ կատարող ուսանողների համար: Հետեւաբար պատմական գիտությունների դոկտոր Մուրադ Կարապետյանի հերթական գիտական աշխատանքը` «Հայազգի զինվորականները ռուսական բանակում (XIX դարի վերջ-XX դարի սկիզբ)», նպատակ ունի լրացնելու այն բացը, որը կա մեր ժողովրդի ռազմարվեստի ուսումնասիրման գործում:

Մուրադ Կարապետյանը հայ գիտության այն երախտավորներից է, որ իր կյանքը նվիրել է հայ ռազմարվեստի եւ ռազմագիտության ուսումնասիրմանը: Սա պատմաբան Կարապետյանի չորրորդ գիտական աշխատանքն է հայ բանակի եւ հայազգի զորավարների մասին: Ինչպես նրա նախկին աշխատանքները` «Հայաստանի Հանրապետության բանակը (1918-1920 թթ.)», «Հայկական կամավորական խմբերը եւ ազգային գումարտակները Կովկասյան ռազմաճակատում (1914-1917 թթ.)», այս աշխատանքը եւս հիմնված է արխիվային նորագույն փաստաթղթերի վրա, որը տքնաջան գիտնականը պեղել է Հայաստանի եւ Ռուսաստանի տարբեր արխիվներից: Մուրադ Կարապետյանը արխիվային փոշուց հայտնաբերել եւ, կարելի է ասել, երկրորդ անգամ կյանք է տվել հայ զորավարների հիշատակին, մարդկանց, որոնք արդեն մոռացվել էին, շատերի անունները նույնիսկ մասնագիտական նեղ շրջանակների համար անհայտ էին, սակայն դրանք մարդիկ են, ում գործն ու ծառայությունը ռուսական բանակում միշտ էլ հայանպաստ է եղել` ուղղված հայ զինվորական ոգու բարձրացմանն ու հայկական հողերի պաշտպանությանը: Պատմական գիտությունների դոկտոր Կարապետյանը «Հայազգի զինվորականները ռուսական բանակում (XIX դարի վերջ-XX դարի սկիզբ)» աշխատանքում մանրամասնորեն ներկայացրել է հայազգի 10 գեներալների եւ 7 բարձրաստիճան սպաների կյանքն ու ռազմական գործունեությունը, նրանց մասնակցությունը 20-րդ դարի սկզբին ցարական Ռուսաստանի մղած պատերազմներում եւ հատկապես կովկասյան ռազմաճակատում ընթացող գործողություններում, հայկական գյուղերի եւ քաղաքների պաշտպանության հերոսական գործունեությունը: Գեներալ-մայորներ Լեւոն Տիգրանյան, Միքայել Մելիք-Մուրադյան, Պողոս Մելիք-Շահնազարյան, Պողոս Խաչատրյան եւ այլք, գնդապետներ Արտեմ Տեր-Նիկողոսյան, Նիկոլայ Բաղդասարյան, Սերգեյ Շելկովնիկյան եւ ուրիշներ, սրանք միայն մի մասն են հայազգի այն զորավարների, ում իր գրքով երկրորդ անգամ կյանք է տվել գիտնականը: Գիտական այդ աշխատանքի թերեւս ամենահետաքրքրական մասը երրորդ գլուխն է, որը նվիրված է ռուսական բանակի կազակային զորամասերում Առաջին աշխարհամարտի տարիներին հայազգի զինվորականների մասնակցությանը: Ընդհանրապես այս թեման թերեւս հայ պատմագիտության սպիտակ էջերից մեկն է, որը դեռ երկար ուսումնասիրությունների կարիք ունի եւ Մուրադ Կարապետյանի փորձը` անդրադառնալ այս թեմային, արժանի է գովասանքի: Վերջինս գրում է. «Հայերը ծառայում էին ռուսական կայսրության բոլոր 11 կազակային զորքերում, սակայն նրանք հիմնականում համալրում էին Դոնի, Թերեքի, Կուբանի եւ Աստրախանի կազակային զորքերը»: Գրքում մանրամասն ներկայացված է Առաջին աշխարհամարտի կովկասյան ճակատում ռուսական կազակական ջոկատների գործունեությունը եւ հատկապես հայերի մասնակցությունը դրանց: Ինչպես գրում է Մուրադ Կարապետյանը, «Ռուսական բանակի հրամանատարությունը բարձր գնահատեց հայ-«կազակների» ռազմական գործունեությունը... Գեորգիեւյան խաչի 3-րդ եւ 2-րդ աստիճանի շքանշաններով պարգեւատրվեցին շարքայիններ Լեւոն Կասպարովը, Գրիգոր Ավանեսյանցը եւ այլն»:

Ինչեւէ, թերթի էջերը բավարար չեն մանրամասն ներկայացնելու գրքի պատմագիտական արժեքը, աշխատությունը հետաքրքրական է ոչ միայն մասնագետների, այլեւ ընթերցողների լայն շրջանակների համար: Իսկ պատմաբան Մուրադ Կարապետյանի նվիրվածությունը հայ ռազմարվեստի պատմությանը, կարծում եմ, պատահական չէ, կադրային սպայի ընտանիքում ծնված եւ մեծացած գիտնականը այս աշխատանքը նվիրել է պապին` խորհրդային բանակի սպա Սեդրակ Կարապետյանի հիշատակին: Համոզված եմ, որ հայ պատմագիտությունը դեռ երկար տարիներ կարիք է ունենալու գիտնականների, որոնք մանրամասն կուսումնասիրեն հայ զինվորականների մասնակցությունը տարբեր պատերազմների: Եվ այս առումով պատմական գիտությունների դոկտոր Մուրադ Կարապետյանի աշխատանքը լուրջ ներդրում է հայ ռազմագիտության ուսումնասիրության գործում:

ԱՐՄԵՆ ՄԱՆՎԵԼՅԱՆ

«ՄԱՍՈՆԱԿԱՆ ՕԹՅԱԿՆԵՐԸ ԾԱՌԱՅՈՒՄ ԵՆ ԻՍՐԱՅԵԼԻՆ»

Նպատակը` թուրքական առանձին թերթերի պնդմամբ, Թուրքիայի հարավ-արեւելքում «Մեծ Հայաստանի» ստեղծումն է

ՀԱԿՈԲ ՉԱՔՐՅԱՆ

Ամեն տարի ապրիլի 24-ին Հայաստանում, հայկական սփյուռքում եւ աշխարհի տարբեր երկրներում կազմակերպվում են տարբեր միջոցառումներ` նվիրված Մեծ եղեռնի զոհերի հիշատակին: Դրանք, նախքան Հայոց ցեղասպանության միջազգային ճանաչման գործընթացի ծավալումը, մտահոգություն էին պատճառում Թուրքիային: Վերջին տարիներին, երբ գործընթացը ծավալվեց, թուրքական մտահոգությունը վերաճեց խուճապի: Ճանաչման պայմաններում սպառվեցին թուրքական ժխտողականության դիրքերը, ցեղասպանության հարցում Թուրքիան սկսեց աստիճանաբար զրկվել ավանդական բարեկամների աջակցությունից եւ կանգնեց մեկուսացման սպառնալիքի առջեւ:

Այդ սպառնալիքը ավելի ակնառու դարձավ մարտի 26-ին, երբ Քնեսեթն ընդունեց Հայոց ցեղասպանության հարցը քննարկելու որոշում, որը ենթադրում էր հարցի մուտքը Իսրայելի խորհրդարանի օրակարգ: Դրան հետեւեց Ֆրանսիայի Մասոնական Մեծ Արեւելք օթյակի մեծ վարպետ Ժան-Միշել Քիյարդեի Հայոց ցեղասպանության ճանաչման նախաձեռնությունն ու ապրիլի 24-ին Փարիզում ֆրանսահայերի կազմակերպած Մեծ եղեռնի զոհերի ոգեկոչման արարողություններին մասնակցությունը, ինչպես նաեւ Կոմիտասի արձանին հարող «Կոնկորդ» հրապարակում ելույթը: «Ես էլ եմ հայ» արտահայտությամբ սկսվող ելույթում մեծ վարպետն ասել էր, որ անհրաժեշտության դեպքում քաղաքական գործիչները կարող են պատմության վերաբերյալ որոշումներ ընդունել: Նա «կատարյալ անհեթեթություն» համարելով 1915-ի իրադարձությունների ուսումնասիրման համար պատմաբանների համատեղ հանձնաժողով ստեղծելու Անկարայի առաջարկը, ընդգծել էր. «Մի՞թե պատմաբանների հանձնաժողով պիտի ստեղծենք պարզելու համար` գազախցիկներ համակենտրոնացման ճամբարներում եղե՞լ են, թե՞ ոչ»:

Մինչդեռ պատմաբանների հանձնաժողովը ներկա պահին Հայոց ցեղասպանության ճանաչման դեմ Անկարայի քաղաքական ամենաշոշափելի խաղաթուղթն է: Թվում էր, թե մեծ վարպետը, համարելով դա անհեթեթություն ի լուր աշխարհի, կբախվի թուրքական քաղաքական շրջանակների բուռն հակազդեցությանը, իսկ մամուլը դրան կարձագանքի ամենայն սանձարձակությամբ: Թուրքական թերթերի զսպվածությունը գերազանցեց ենթադրությունները: Մեծ վարպետի ելույթին հակազդեցությամբ «Մասոնական դավաճանություն» վերնագրով ապրիլի 27-ին արձագանքեցին իսլամական «Վաքիթ», իսկ մայիսի 1-ին` «Մասոններն ու ցեղասպանության հայկական զրպարտությունը» վերնագրով «գորշ գայլերի» խոսափող «Ենի չաղ» թերթերը: Սակայն երկու դեպքում էլ հակազդեցության թիրախը թուրք մասոններն էին, սիոնիստներն ու Իսրայելը:

«Վաքիթի» պնդմամբ, սիոնիստների «Ավետյաց երկիրը» ներառում է նաեւ հարավ-արեւելյան Անատոլիան, ինչի պատճառով հայերը նրանց համար դառնում են Եփրատն ու Տիգրիսը գրավելու առաջադրանքի իրականացման միջոց: Դրա հետեւանքով էլ Հայոց ցեղասպանության հարցը շարունակում է մնալ միջազգային հանրության օրակարգում: Կարծիքը հիմնավորելու համար «Վաքիթը» մեջբերում է հետազոտող Ալի Կուզուի հետեւյալ խոսքերը. «Ակնհայտ է, որ մասոնական օթյակները ծառայում են Իսրայելին: Ուզում են «Մեծ Հայաստան» ստեղծել Թուրքիայի հարավ-արեւելքում: Սակայն հայերի թիվն աշխարհում հետզհետե նվազում է: Այսինքն` հայերը «Մեծ Հայաստան ստեղծելու» ուժ եւ կարողություն չունեն: Սիոնիստները հայերի պատրվակով ձգտում են տեր կանգնել Եփրատին եւ Տիգրիսին: «Մեծ Հայաստանը» սիոնիստական ծրագիր է, ուստի միանգամայն տրամաբանական է, որ մասոնները ցեղասպանության պնդումներում աջակցեն հայերին»:

Ինչ վերաբերում է «Ենի չաղին», ապա դա էլ գրում է. «Սպասում էինք, որ թուրք մասոնները կհանդիմանեն Ֆրանսիայի Մեծ Արեւելք օթյակի մեծ վարպետին, եթե դա չեն կարողանում, գոնե նրան կասեն. «Ցեղասպանության հարցը թողնենք պատմաբաններին»: Բայց` ապարդյուն: Արդեն Թուրքիայում հայկական պնդումները պաշտպանողների մեծամասնությունը մասոն է: Սակայն ինչո՞ւ թուրքական թեզի փոխարեն մասոնները պաշտպանում են հայկական տեսակետները: Մի՞թե, որ հայերը արդարացի են: Իհարկե` ոչ: Նրանք այս հարցին ցուցաբերում են ոչ թե բարոյական, այլ քաղաքական մոտեցում, որն, ինչ խոսք, պայմանավորված է Իսրայելի համահունչ մոտեցումով: Որեւէ մեկի համար գաղտնիք չէ մասոնականության առնչությունը Կաբալային (թվահմայնության հրեական միստիկական ուսմունք), որն էլ առնչվում է սիոնիզմին եւ Իսրայելին: Ոչ ոք չի կարող ասել, որ սիոնիզմը աչք չի դրել Ավետյաց երկրի վրա: Ապագան կանխատեսելու կարողություն ունեցող յուրաքանչյուր ոք հեշտությամբ կնկատի այն քայլերը, որոնք Թուրքիայի որոշակի շրջան ներառող «Մեծ Հայաստանի» ստեղծման համար կատարում է սիոնիզմը: Հյուսիսային Իրաքի զարգացումները, Թուրքիայում թեկուզ միջնորդավորված հողատարածքի գնումները, թուրքական հրեա, մասոնների մեծ վարպետ Նեսիմ Լեւիի 10 տարվա վաղեմությամբ խոստովանությունը. «Բնակություն ենք հաստատում Թուրքիայի հարավ-արեւելքում», դրա փաստացի ապացույցն են: Հատկանշական է, որ այն օրերին, երբ Ֆրանսիայի մասոնների մեծ վարպետը թուրք եղբայրներից պահանջում էր նպաստել երկրում Հայոց ցեղասպանության ճանաչմանը, Քնեսեթը այդ հարցն ընդգրկում էր օրակարգում: Թուրքիայի նախազգուշացումից հետո միայն Իսրայելի խորհրդարանը զերծ մնաց նման մտադրությունից: Սակայն դա հավերժ չի տեւի: Ընդամենը կհետաձգվի մինչեւ «պայմանների հասունացումը»: Չմոռանանք, որ 2007-ի հուլիսին, ուղեւորվելով Հայաստան, Իսրայելի գլխավոր ռաբբի Յոնա Մեցկերը մի խուրձ ծաղիկ գրկած այցելեց Երեւանի ցեղասպանության հուշարձան եւ ասաց. «Իսրայելի կրոնական համայնքը հայ ժողովրդի հետ սգում է Հայոց ցեղասպանության անմեղ զոհերի համար»: Երբ Իսրայելի գլխավոր ռաբբին այսպես է արտահայտվում, մի՞թե հնարավոր է, որ մասոնական օթյակները, որոնց արմատները, անկախ գտնվելու վայրից, Իսրայելում են թաղված, հակառակն անեն: Հետեւաբար Ֆրանսիայի Մասոնական Մեծ Արեւելք օթյակի մեծ վարպետ Ժան-Միշել Քիյարդեն Թուրքիայում Հայոց ցեղասպանության ճանաչմանը նպաստելու առումով թուրք եղբայրներին հորդորելիս, ինչ խոսք, ելնում է Իսրայելի շահերից: Միաժամանակ նա խրախուսում է թուրք մասոններին, որ «շարունակեն ծառայել արմատներին»: Հայկական զրպարտություններում աչքներս լինելու է Իսրայելի եւ մասոնների վրա»:

Խոսքը տվյալ դեպքում թուրք մասոնների մասին է: Ապրիլի 19-ին Ֆարուք Արսլանի «Կանադա-թուրք» կայքէջում հրապարակված հոդվածի համաձայն, Թուրքիայում կա տեղային 198 օթյակում գրանցված 14 հազար մասոն: Տեղային օթյակները ենթակա են Թուրքիայի ազատ մասոնների եւ Թուրքիայի ազատ եւ ընդունված մասոնների մեծ օթյակներին, որոնցից առաջինը ենթարկվում է ֆրանսիական Մեծ Արեւելք օթյակին: Ըստ հեղինակի, աշխարհի տեղային 6 օթյակներում մեծամասնություն են կազմում թուրքահպատակ մասոնները: Այդ օթյակներից «Թյուրքայը» գործում է Գերմանիայի միացյալ մեծ օթյակի ենթակայության տակ: Մյուսը Փարիզի «Ոսկեջուր» օթյակն է, թուրքական «Նուր» օթյակներից մեկը Թել Ավիվում է, մյուսը՝ Վաշինգտոնում, իսկ Նյու Յորքում` «Անատոլիա» օթյակն է: Բուխարեստի «Ըշըք» (լույս) օթյակը նույնպես թուրքական է, արարողակարգն այնտեղ թուրքերեն է կատարվում:

ՏԽՐՈՒԹՅՈՒՆ «ՓԱՐԻԶՅԱՆ ՍՐՃԱՐԱՆՈՒՄ»

Եթե Հայաստանի մայրաքաղաքում առանձնացնելու լինենք ֆրանսիական ներդրումների խորհրդանիշն, ապա, անկասկած, այդ պատիվը կվերապահվի Աբովյան փողոցի վրա գտնվող «Փարիզյան սրճարանին»: Այդ հաստատությունը տիրուհու` Վալերի Գործունյանի հայրենասիրական ու ֆինանսական պարտականությունների պտուղն է եւ սփյուռքի ու Հայաստանի համագործակցության հաջող օրինակ: Գործունեության տասներեք տարիների ընթացքում մասնակից է եղել հայրենիքի բոլոր հաջողություններին ու դժվարություններին: Հայաստանում ֆրանսիական ներդրումների առաջամարտիկի բաց նամակը տխուր բովանդակությամբ է:

«Այսօր ես տխուր եմ: Տասներեք տարի առաջ ես որոշեցի թողնել Ֆրանսիան, իմ երկրորդ հայրենիքն ու տեղափոխվել Հայաստան` հայրենիքում ներդրում անելու նպատակով, ստեղծելով «Փարիզյան սրճարանը»: Ես ներդրեցի իմ ժամանակը, էներգիան, առողջությունն ու գումարները, որպեսզի Աբովյան փողոցում լուսավորվի փարիզյան փոքրիկ սրճարանը, որ եղել է գործարար, ընկերական ու հանգստի հանդիպումների վայր: Սակայն փոքրիկ երազանքս ինձ համար վերածվել է անվերջանալի մղձավանջի: Չանդրադառնալով իմ անձնական խնդիրներին, ուզում եմ պարզապես նշել, որ իմ, թերեւս ոչ տեղին, մարդահավատության պատճառով ես պարտք տվեցի մի մարդու, որն իբր չէր կարողանում, բայց իրականում հրաժարվում էր վերադարձնել, իսկ երբ իմ մեծահոգությունն ինձ ստիպեց այդ մարդուն ներգրավել իմ բիզնեսում, ես հասկացա, որ նա պարբերաբար թալանում է ինձ` իրեն հավատարիմ դարձած որոշ ծառայողների հետ, որոնք իրենց հովանավորի պես դարձել են մեկը մյուսից կոռումպացված: Կարող եք ասել, որ սովորական պատմություն է, որին հնարավոր է ամեն տեղ հանդիպել: Բայց ամեն տեղ գործում է ժայռի նման ամուր արդարադատությունը, որ պաշտպանում է մարդու իրավունքներն ու հետաքրքրությունները: Արդարադատությունը պետք է բռնի գողի ձեռքը... Այդպես է ամենուր, բացի իմ սիրելի Հայաստանից, որտեղ արդարադատությունը կոռումպացված է ոսկորներից ու արմատից, որտեղ բանակցում է մեղավորի հետ, որտեղ թույլից վերցնում է ունեցվածքը, որ բաժանի ուժեղի հետ, որտեղ ճշմարտությունից ավելի փողն է նախընտրում: Սա է իմ տխրության պատճառը, տխուր եմ, որ իմ ու ձեր սրտերի համար թանկ Հայաստանը դադարում է գործելուց, տխուր եմ, որովհետեւ այսպես շարունակվելու դեպքում ես ստիպված եմ փակել սրճարանն ու վերադառնալ Ֆրանսիա:

ՎԱԼԵՐԻ ԳՈՐԾՈՒՆՅԱՆ, լրացուցիչ տեղեկությունների համար ենք զանգահարել 010 522 648
-------------------------------------------------------------------------------

Այն որ հայ ազգից համարյա թե բան չի մնացել դա սարսափելի իրողություն է:
Այսօր մեր իրականությունթը այսպիսին է՝, բացարձակապես արժեզրկված (ամերիկանիզացված, եվրոպականացված, թուրքացած) չարչիացած մի հասարակարգ ունենք. Ունենք անգիտակից, ազգային գիտակցությունից հիմնովին զրկված փողանենգ, մորն անգամ ծախելու շահի դիմաց պատրաստ լամուկների մի ոհմակ: Սրանք հենց այն ջահելներն են որոնց համար ամոթալի է մաքուր հայերեն խոսելը, որոնք ոչ մի ջանք չեն խնայում նմանվելու այն նույն քռչոտ ու կենդանակերպ, բնազդով առաջնորդվող թափթփուկներին որոնք բնակվում են ԱՄՆ-ում եվ այլուր, սրանք են որ պարզում ու ենթադրում են իրենց ինքությունը բջջային հեռախոսի գնով ու տեսքով:
Ես չեմ պատկանում որևէ կուսակցության, ես ընդհամենը հայ եմ որ սրտի մեծ ցավով է ֆիկսում այս մեր իրականությունը:
Ես ատում եմ թե դավաճան, հայատեաց, հրեահպատակ ԼՏՊ-ին, թե կաշառակեր ու բռնապետ Ռ.Քոչարյանին այն բանի համար առավելապես որ թե մեկը թե մյուսը ոչինչ չարեցին ազգային ինքնություն, հպարտություն, գիտակցություն սերմանելու, ուսուցանելու համար երիտասարդ սերնդին: Հիմա իհարկե տեսնում ենք հետեվաքները: Առաջի չակռայից (ԷԳՈ, ԵՍ) որևէ կերպ չանջատվող, չ ազատվող մի ամբողջ սերունդ, որբ կարգավիճակով, որը կամ ամաչում կամ պատեհ-անպատեհ հրաժարվում է իր հայ լինելուց: Իսկ "հպարտացողներն" ել բացարձակ անտեղյակության են մատնված, ՀԱՅ անվան կապակցությամբ:
Խնդրում եմ կարդացեք ու կարդալ տվեք ու պատմեք ձեր եվ ձեզ հայորդող սերնդներին մեր ճիշտ, իրական ու չ խեղաթուրված պատմությունը:
http://christian.armen.googlepages.com/thearmenianlanguage
Արարիչն ընդ ձեզ՛

Levon Melik-Shahnazaryan: Azeri special forces attempted on my life // Լեւոն Մելիք-Շահնազարյան. Իմ դեմ կատարված մահափորձի ետեւում կանգնած են Ադրբեջանի

/PanARMENIAN.Net/ “I want to tell Azerbaijan’s President Ilham Aliyev that I am alive and I will continue my activity. Aliyev sponsors international terrorism and if I die he will be the only man to blame for it,” Armenian expert and political scientist Levon Melik-Shahnazaryan told a news conference in Yerevan.

“The Azeri special forces, who attempted on my life, had been instructed or at least encouraged by Ilham Aliyev,” he said.

On April 22, a bullet hit the iron-barred window of the expert’s house in Ptghni settlement not far from Yerevan. “The man detained by Armenian law enforces is not a citizen of Armenia. His testimony proved my suspicions that the order was received from Azerbaijan,” Melik-Shahnazaryan said.

The Armenian expert doesn’t rule out that Azeri special forces will hunt after Armenian political scientists and prominent journalists.

“Azerbaijan launched a new stage of “struggle” against Armenia. It took up the Israeli scheme, according to which any enemy of Israel should be killed, no matter where he lives. They threatened me and my family if I don’t stop my activities,” he said, adding that upon completion of the investigation he will bring a suit against Aliyev to the European Court of Human Rights.

Earlier, Baku just sponsored international terrorism, now it acts independently. Bin Laden’s fellow fighter, who detained in Germany, testified that al-Qaeda leader visited Baku 86 times during past 10 years. We should not forget about hundreds of Afghan mujahids who fought against Armenians in Karabakh. Furthermore, all drivers of Iranian trucks entering Armenia are Azeris by origin and have Azeri passports. It’s quite possible that besides their direct job, they act as scouts,” Melik-Shahnazaryan emphasized.
Ես ցանկանում եմ ասել Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիեւին, որ ես ողջ եմ եւ շարունակելու եմ իմ գործունեությունը: Եթե ես մահանամ, դրանում մեղավոր կլինի միայն մեկը՝ Ադրբեջանի նախագահը, որը հովանավորում է միջազգային ահաբեկչությունը»,-Երեւանում կայացած մամլո ասուլիսի ժամանակ հայտարարել է փորձագետ եւ քաղաքագետ Լեւոն Մելիք Շահնազարյանը: Նրա կարծիքով, իր դեմ կատարված մահափորձի ետեւում կանգնած են Ադրբեջանի հատուկ ծառայությունները, որ ստացել են Իլհամ Ալիեւի հավանությունը:

Լ.Մելիք-Շահնազարյանը պատմել է, որ ընթացիկ տարվա ապրիլի 22-ին Երեւանի մերձակայքում՝ Պտղնի գյուղի նրա տան ուղղությամբ կրակոց էր արձակվել, եւ իրեն փրկեց միայն այն, որ գնդակը դիպավ պատուհանի ճաղերին: «Հայաստանի ոստիկանության քրեական հետախուզման աշխատակիցների օպերատիվ աշխատանքի շնորհիվ մայիսի 8-ին հայտնաբերվել, ձերբակալվել եւ կալանքի է ենթարկվել մահափորձին մեղսակից մի մարդ, որը Հայաստանի քաղաքացի չէ, որի ցուցմունքները հաստատում են իմ կասկածներն այն մասին, որ պատվերը գալիս է Ադրբեջանից»,-ասել է նա:

Հայ փորձագետը չի բացառում, որ ադրբեջանական հատուկ ծառայությունները իսկական «որս» են սկսել Հայաստանի քաղաքագետների եւ հայտնի լրագրողների վրա: «Ադրբեջանը մտնում է Հայաստանի հետ դիմակայության նոր փուլ եւ այս անգամ գործում է իսրայելյան սխեմայով, ըստ որի Իսրայելի ցանկացած թշնամի, որտեղ էլ նա բնակվելիս լինի, պետք է ոչնչացվի: Ինձ եւ իմ ընտանիքի անդամներին սպառնացել են մահով, եթե ես չդադարեցնեմ զբաղվել իմ մասնագիտական գործունեությամբ»,-ասել է Մելիք-Շահնազարյանը՝ ընդգծելով, որ եթե նրան կայծակը խփի կամ հիվանդանա թոքաբորբով, «դրանում մեղավոր կլինի միայն մեկը՝ Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիեւը՝ մի մարդ, որը զբաղվում է միջազգային ահաբեկչությամբ»: Նա նաեւ հայտարարել է, որ հետաքննության ավարտին պես, հայցով կդիմի Եվրոպական դատարան՝ մեղադրելով նրան պետական ահաբեկչության մեջ:

Միեւնույն ժամանակ, Լեւոն Մելիք-Շահնազարյանը գտնում է, որ եթե մինչեւ վերջերս Բաքուն ուղղակի հովանավորում էր միջազգային ահաբեկչությունը, ապա այժմ նա սկսել է ինքնուրույն գործել: «Ուսամա բեն Լադենի Գերմանիայում ձերբակալված կողմնակցի ցուցմունքներում ասվում է, որ վերջին 10 տարիներին Ալ Քաիդայի առաջնորդը 86 անգամ եղել է Բաքվում: Չմոռանանք նաեւ այն հարյուրավոր մոջահեդների մասին, որոնք կռվում էին Լեռնային Ղարաբաղի դեմ Ադրբեջանի կողմից: Ավելին, քննչական խումբը, որը զբաղվում է մահափորձով, հետաքրքրական փաստ է հայտնաբերել՝ Իրանից Հայաստան եւ Թուրքիա մեկնող բոլոր մեծ բեռնատար ավտոմեքենաների վարորդները ունեն Ադրբեջանի քաղաքացու անձնագիր կամ ադրբեջանցիներ են ազգությամբ: Շատ հավանական է, որ հիմնական մասնագիտությունից բացի, նրանք նաեւ հետախույզներ են»,-նշել է հայ փորձագետը

ԳԻՏԱԿՑՎԱԾ ՎԵՐԱԴԱ՞ՐՁ, ԹԵ՞ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ԱՐԿԱԾԱԽՆԴՐՈՒԹՅՈՒՆ

Պարոն Տեր-Պետրոսյան, մայիսի 2-ի կոնգրեսի ձեր ելույթում դուք հայտարարեցիք, թե մարտի 1-ին ամբողջ օրվա ընթացքում գեներալ Գ.Սարգսյանի միջոցով բանակցել եք Ռ.Քոչարյանի հետ։ Ինչո՞ւ էիք բանակցում Ռ.Քոչարյանի հետ, ի՞նչ էիք ուզում ստանալ, եթե նրան բնութագրել էիք «ոչ լեգիտիմ», իսկ նրա ղեկավարած պետությունը՝ «ավազակապետություն»։

Այդ ինչպե՞ս եղավ, որ հայ քրիստոնյա մարդուն ոչ վայել սառնասրտությամբ մերժեցիք ընդունել ձեր դուռը եկած Ամենայն Հայոց կաթողիկոսին, որը ընդամենը եկել էր ստեղծված վտանգավոր իրավիճակից դուրս գալու ելք փնտրելու մասին տարբերակներ քննարկելու, իսկ Ռ.Քոչարյանի հետ միջնորդավորված բանակցում էիք։

Պատասխանը մեկն է, որպեսզի հետագայում աշխարհին ցույց տաք, որ իբր թե բանակցել եք։ Սակայն իրականում չեք բանակցել, իրականում բանակցությունների իմիտացիայով եք զբաղվել, դուք նպատակ չեք ունեցել այդ բանակցությունների միջոցով իրավիճակը կայունացնելու եւ լիցքաթափելուն ուղղված որեւէ առարկայական քայլ անել։ Իսկապես բանակցություն վարող քաղաքական գործիչը այդ լարված վիճակում որեւէ նախապայման չէր դնի, թե ինձ տվեք տարածք կամ 15 օր հանրահավաք անցկացնելու իրավունք։

Դուք 2-րդ կոնգրեսի ձեր ելույթի ժամանակ ուղղակիորեն մատնեցիք ինքներդ ձեզ՝ հայտարարելով, թե կարող էիք գնալ ֆրանսիական դեսպանատան մոտ, սակայն դատարկ չէիք ուզում գնալ ժողովրդի մոտ, նրան «այլընտրանք» պետք է առաջարկեիք։ Ի՞նչ «այլընտրանք», պարոն Լ.Տեր-Պետրոսյան, բախումներից մարդիկ վիրավորվում եւ զոհվում էին, իսկ դուք փորձում էիք հանրապետության նախագահ Ռ.Քոչարյանից քաղաքական որոշում կորզել, որը ձեզ հնարավորություն կտար շարունակելու հակաիրավական, հակաօրինական ակցիաները։

Գնայիք, հանդարտեցնեիք ցուցարարներին, հետո նոր հաջորդ օրը սկսեիք բանակցություններ հանրահավաք անելու թույլտվություն ստանալու համար։ Եւ շատ ճիշտ ու գրագետ է գործել Ռ.Քոչարյանը, որ չի շարունակել բանակցությունները ձեզ հետ այն բանից հետո, երբ սկսել եք քաղաքական բնույթի պայմաններ առաջարկել։ Ի տարբերություն ձեզ, Ռ.Քոչարյանը բանակցություններ վարել է, որովհետեւ իսկապես մեծ ցանկություն է ունեցել լիցքաթափելու իրավիճակը։

Պարոն Տեր-Պետրոսյան, իսկական, իրական բանակցություններ մարտի 1-ի ողջ օրվա ընթացքում դուք վարել եք միջազգային կազմակերպությունների, դեսպանատների եւ եվրոպական քաղաքական շրջանակների հետ։ Ի՞նչ էիք ուզում նրանցից, ի՞նչ էիք ապացուցում նրանց, ինչո՞ւ են ձեր օգնականներ Ավետիս Ավագյանն ու Լեւոն Զուրաբյանն այդ օրը պարբերաբար տեղեկություններ փոխանցել ՀՀ-ում գործող Եվրախորհրդի, Եվրամիության ներկայացուցչություններին, ԱՄՆ դեսպանատան աշխատակիցներին, ինչո՞ւ էիք ամբողջ գիշեր բանակցել Հարավային Կովկասում Եվրամիության հատուկ հանձնակատար Պիտեր Սեմնեբիի հետ։

Դուք նրանց հետ չեք բանակցել բախումը թուլացնելու շուրջ, դա ձեզ այդ պահին քիչ է հետաքրքրել, նրանց միջոցով ընդամենը փորձել եք իշխանությունների վրա ճնշում գործադրել, որպեսզի ձեզ հետագայում հանրահավաքների թույլտվություն տան։ Ինչո՞ւ էիք ուզում այդ կառույցներին ներքաշել ձեր սանձազերծած կեղտոտ գործընթացի մեջ։

Փոխանակ գնալու, կանգնելու ցուցարարների եւ ձեր թիմի կողքին, ականատեսների վկայությամբ, դուք Արամ Սարգսյանի միջոցով մարտի 1-ի լույս 2-ի գիշերվա ժամը 2-ի սահմաններում հրահանգել եք մարդկանց ցրել, իսկ ինքներդ գնացել եք անվրդով քնելու, մինչ այդ հեռուստացույցով երեւի ֆուտբոլ կամ համերգ եք դիտել։ Իսկ Արամ Սարգսյանը շատ մեծ դժվարությամբ է կարողացել ցրել եւ տուն ուղարկել ցուցարարներին, նրան չեն լսել, հեռանալու նրա առաջարկն ընդունվել է սուլոցներով, եւ միայն երկար բացատրական աշխատանքից հետո ցուցարարները հեռացել են։ Իսկ գիշերվա 2-ին եք հրահանգել ցրվելու, որովհետեւ, ըստ ձեզ, գործն արված էր, արյունը՝ թափված։

Ահա եւ իրականությունը, սա է ձեր քաղաքական եւ մարդկային իրական դիմագիծը։ Դուք մարտի 1-ին չգնացիք ֆրանսիական դեսպանատան մոտ, որովհետեւ ասելիք չունեիք ժողովրդին, որովհետեւ ձեր ուզածը ապստամբություն էր, որովհետեւ հաշվարկել էիք, որ ցուցարարներն այդ օրը կգնան կամ դեպի նախագահական նստավայր, կամ դեպի կառավարության շենք։ Դա չեղավ իրավապահների գործողությունների շնորհիվ, ձեր սցենարի երկրորդ հատվածը չիրականացավ։

Ձեր սցենարի մասին գիտեին սահմանափակ թվով անձինք (այդ թվում՝ Նիկոլ Փաշինյանը եւ Խաչատուր Սուքիասյանը), որոնց դուք արդեն մարտի 1-ին, ժամը 24։00-ի սահմաններում հրահանգել եք միասին եւ արագ հեռանալ ֆրանսիական դեսպանատան տարածքից, փախչել եւ անհետանալ։ Ինչո՞ւ եք հատկապես հենց այդ երկուսի մասին հոգ տարել։

Ն.Փաշինյանը ժամը 16։00-ի սահմաններում եկել էր ֆրանսիական դեսպանատան մոտ ձեր սցենարն իրականացնելու վտանգավոր առաքելությամբ, բայց երբ դա չստացվեց, դուք ուղղակիորեն ամեն ինչ արեցիք, որ նրանք խուճապահար փախչեն։ Քանի որ գիտեիք, եթե Ն.Փաշինյանը ձերբակալվի իրավապահների կողմից, լինելով ըստ էության, վախկոտ անձնավորություն, կսկսի ցուցմունքներ տալ ըստ էության, եւ այդ դեպքում դուք կարող էիք հայտնվել ճաղերից այն կողմ։

Այսօր դուք ոչինչ չունեք ասելու ձեր ընտրազանգվածին եւ մայիսի 2-ին տեղի ունեցած կոնգրեսում ոչինչ չասացիք։ Իսկ «Հայ ազգային կոնգրես» ստեղծելու մասին ձեր նախաձեռնությունը քաղաքական անգրագիտության վառ օրինակ է, քանի որ գաղափարական տարբեր հիմքեր ու հավակնություններ ունեցող քաղաքական ուժերի հապճեպ ստեղծած կոնգլոմերատը չի կարողանա քաղաքական խնդիր լուծել կամ գալ իշխանության։

Իսկ վերջում պատմենք մի իրական դեպքի մասին։ 1993թ. ձմռանը իր սենյակում շախմատ խաղացող երկրի նախագահ Լ.Տեր-Պետրոսյանի աշխատասենյակ է մտել իր աշխատակիցներից մեկը եւ հայտնել, որ նախագահական նստավայրի դիմացի այգում մարդ է ցրտահարվել ու մահացել։ Ականատեսների վկայությամբ, առանց գլուխը շախմատի խաղատախտակից բարձրացնելու Լ.Տեր-Պետրոսյանն անվրդով տոնով պատասխանել է. «Դա է քաղաքական անկախության գինը, այդպիսի դեպքեր էլի կլինեն»։

Այստեղ արդեն՝ առանց մեկնաբանությունների։

ՎՐԵԺ ԱՀԱՐՈՆՅԱՆ

«ՑԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹՅՈՒՆ ԻՐԱԳՈՐԾԵԼ ԵՆ ՀԵՆՑ ՀԱՅԵՐԸ»

Քեմալ Աթաթուրքի զինակիցներից Քյազիմ Կարաբեքիր փաշան հայ ժողովրդի դահիճներից է: Ինչպես մայիսի 5-ին ամենօրյա տեղեկագրում նշել է Անկարայում գործող Եվրասիական ռազմավարական հետազոտությունների հայկական ուսումնասիրությունների ինստիտուտը, Ստամբուլի Օսմանգազի թաղի թաղապետարանի նախաձեռնությամբ մշակույթի տանը նշվել է Կարաբեքիրի մահվան 60-րդ տարելիցը: Միջոցառմանը հրավիրվել է փաշայի դուստր Թիմսալ Կարաբեքիրը, որն էլ ներկաներին է պատմել հոր մասին, ավելացնելով. «Իրականում ցեղասպանություն էին կատարել հայերը»:

Ըստ Թիմսալի, 1920-ի դեկտեմբերի 2-ին Գյումրիում Ալեքսանդրապոլի պայմանագիրն ստորագրելիս, Քյազիմ Կարաբեքիրը հայկական պատվիրակության ղեկավարին (Առաջին Հանրապետության վարչապետ Ալեքսանդր Խատիսյանին) հարցրել է. «Այսպիսի կարճլիկ հասակով ինչպե՞ս հանդգնեցիր գլուխ բարձրացնել օսմանյան հսկա կայսրության դեմ», եւ ստացել է հետեւյալ պատասխանը. «Մեզ խաբեցին փաշա: Իմպերիալիստական ուժերը խոստումներ տվեցին, մեծ Հայաստան խոստացան մեզ: Ես հիմա հրաժարվում եմ Սեւրի հանիրավի պահանջներից եւ ստորագրում եմ առաջադրված պայմանագիրը»:

Թիմսալը նշել է, որ Քյազիմ Կարաբեքիրին ճանաչում էին որպես «որբերի հոր», այնուհետեւ «մեծ սուտ» է համարել «ցեղասպանության հայկական պնդումները», ապա եւ շարունակել. «Եվրոպական բոլոր երկրներն ու Ամերիկան ծափահարում են սրանց (հայերին): Եթե ես Եվրոպայում ասեմ, որ հայերի ցեղասպանությունը սուտ է, ինձ իսկույն կձերբակալեն: Այդ նույն Եվրոպան խոսքի ազատության քողի տակ պաշտպանում է մեզ նսեմացնողներին: Սա է Եվրոպայի իսկական դեմքը: Մինչդեռ եվրոպական եւ ամերիկյան արխիվային փաստաթղթերում միանշանակ հերքվում է «թուրքերի վատ վերաբերմունքը հայերի նկատմամբ»: Չնայած դրան, հայերը չեն հրաժարվում այդ կեղտոտ ստից, մտածելով, թե կանցնի: Նրանց նպատակը Հայոց ցեղասպանության միջազգային ճանաչման, պահանջատիրության եւ փոխհատուցման իրականացումն է: Վայրագաբար իրագործված ցեղասպանության մասին են խոսում, մոռանալով, որ այդ ցեղասպանությունը կատարվել է մեր երկրում եւ մեր մարդկանց դեմ: Հորս հուշերը դրա ականատեսի աչքերով արված անժխտելի վկայություններն են»:

Ինչո՞ւ չեն հրապարակում այդ վկայությունները, հայտնի չէ: Բայց որ Քեմալ Աթաթուրքը «Հայաստանը ֆիզիկապես եւ բարոյապես ոչնչացնելու» հրաման է տվել Քյազիմ Կարաբեքիրին, անժխտելի է: Ի դեպ, վերջինի «Ինչպե՞ս ոչնչացրի Հայաստանը» վերնագրով գիրքը Թուրքիայում բազմիցս վերահրատարակվել է: 1965-ին Նյու Յորքում հիմնադրված Սեֆարադների մշակույթի ուսումնասիրության կենտրոնը՝ FASSAC-ն էլ պաշտոնական կայքէջում հրապարակել է օսմանյան հրեաների, այսինքն՝ սալոնիկյան ծագումով առերեւույթ կրոնափոխ «դյոնմեների» ցանկը, որը պատրաստել է Ստամբուլում ծնված հրեական ծագումով պրոֆ. Դանիել Կազեզը: Այդ ցանկում, ինչի մասին 2007-ի սեպտեմբերի 11-ի համարում «Մի՞թե Կարաբեքիրը հրեա էր» վերնագրով վկայում է թուրքական «Սաբահ» թերթը, նշված է նաեւ Քյազիմ Կարաբեքիրը: Իսլամական կայքէջերը հաստատելու համար վերոհիշյալ կենտրոնին, ավելացնում են, որ փաշայի սկզբնական անունը եղել է Մուսա (Մովսես) Քյազիմ, ինչպես ասենք Թալեաթ փաշայինը՝ Մեհմեդ Թալեաթ Սաի: Նա Կարաբեքիր ազգանունը ստանալուց հետո հրաժարվել է Մուսա անունից:

Հ. ՉԱՔՐՅԱՆ

ՀՐԵԱԿԱՆ «ՕԳՆՈՒԹՅՈՒՆ» ԻՐԱՆԱՀԱՅԵՐԻՆ ԱՄՆ ՏԵՂԱՓՈԽՎԵԼՈՒ

Մեր մեջ սովորություն կա դավադիր ամեն ինչի հետեւում «հրեական մատ» տեսնելու, կամ, առնվազն, մասոնական կապեր փնտրելու: Ըստ երեւույթին՝ այդպես ավելի հեշտ է, կարիք չկա հարցերի խորքը թափանցելու, հետաքննելու, վերլուծելու, վերջապես՝ ուղեղ աշխատեցնելու: Բայց այս դեպքում իսկապես հրեական կազմակերպության հետ գործ ունենք, այն էլ՝ 100 եւ ավել տարեկան: Կոչվում է՝ Եբրայական գաղթականական օգնության ընկերություն (Hebrew Immigrant Aid Soceity (HIAS), Inc.):

Ավելի քան մեկ դար, ինչպես կարդում ենք ընկերության պաշտոնական կայքէջում (www.hias.org), HIAS-ն օգնություն է ցուցաբերել աշխարհի հրեաներին՝ նրանց փրկելու, վերամիավորվելու եւ վերաբնակեցնելու գործում, եւ որպես «հրեական ավանդույթների եւ արժեքների արտահայտություն», չի՜ զլացել օգնության ձեռք մեկնելու նաեւ այլ ժողովուրդների, «ովքեր սպառնալիքի տակ են եւ ճնշված»: Ստեղծված լինելով 1881-ին, HIAS-ն օգնել է ավելի քան 4,5 մլն մարդու՝ հասնելու իրենց երազած ազատությանը, նրանց տեղափոխելով Իսրայել, Կանադա, Լատինական Ամերիկա, Ավստրալիա, Նոր Զելանդիա եւ այլուր, շարունակում ենք կարդալ կայքէջում: Այդ «փրկվածների» մեջ եղել են հարյուր հազարավոր մարդիկ նախկին Խորհրդային Միությունից, Եգիպտոսից, Մարոկկոյից, Եթովպիայից, որոնք իրենց «նոր կյանքն են վերակառուցել» Մ. Նահանգներում:

Մարդկանց փրկելու այդ վե՜հ առաքելության մեջ կազմակերպությունն անշուշտ չի մոռացել նաեւ պարսկահայերին: Այս թերթի խմբագիրը վերջերս եղավ Թեհրանում եւ իրանահայ կրոնական թե ազգային մարմինների ներկայացուցիչների, ինչպես նաեւ մշակութային կազմակերպությունների անդամների հետ շփումների ընթացքում տեղեկացավ, որ HIAS-ը վերջին տարիներին մեծ փութաջանությամբ հայերին էլ է ներառել իր «աստվածահաճո» առաքելության մեջ եւ օգնում է նրանց կազմակերպված ձեւով տարհանելու դեպի Մ. Նահանգներ: Կազմում է գաղթել ցանկացողների ցուցակներ, նրանցից յուրաքանչյուրից գանձում է 3000-ական դոլար եւ Իրանում Ավստրիայի դեսպանատան միջոցով նրանց տեղափոխում Վիեննա (որտեղ յուրաքանչյուրին վերադարձնում է 2900 դոլար) եւ այնուհետեւ կազմակերպում նրանց թռիչքը Մ. Նահանգներ:

Ըստ իրանահայ գաղութի պատասխանատուների, HIAS-ի միջոցով Մ. Նահանգներ են արտագաղթել (այս բառն այստեղ ճիշտ ենք օգտագործում, քանի որ հայրենամերձ այս գաղթօջախն արդեն ունի շուրջ 400 տարվա պատմություն) մոտ 6000 հայեր: Սակայն ուրիշներ պնդում են, որ այդ թիվը շատ ավելի է, ավելացնելով նաեւ, որ եթե սկզբնական շրջանում արտագաղթող հայերն Իրանում էժան գնով վաճառում էին իրենց տունն ու բնակարանը նաեւ, վերջին գաղթողները, հետեւելով արդեն Մ. Նահանգներում գտնվող իրենց փորձառու բարեկամների հորդորներին, բարեբախտաբար չեն այրում վերադարձի բոլոր «կամուրջները»՝ պահում են իրենց տները:

Անշուշտ, բնակության վայր ու երկիր փոխելու իրավունքը որեւէ անհատի կամքն է, մարդու սրբազան իրավունքներից: Սակայն երբ այդ բանը կատարվում է հավաքաբար, կազմակերպված ձեւով եւ տարածաշրջանում հաստատ հետին նպատակներ ունեցող կազմակերպության կողմից, այն էլ մի երկրից, որտեղ հայերն ամենեւին իրենց վատ չեն զգում, մտածելու եւ մտահոգվելու տեղիք է տալիս:

Առայժմ մեկ կողմ թողնելով ավելի գլոբալ հարցը, թե ինչու արաբական երկրներից՝ Եգիպտոսից, Լիբանանից, Սիրիայից եւ Իրաքից, իսկ այժմ արդեն Իրանից հատկապես քրիստոնյաներին եւ նրանց թվում հայերին են փաստորեն գաղթեցնում, կազմակերպված գաղթի այս նոր ալիքը, այն էլ, կրկնում ենք, հայրենամերձ, հայրենաշունչ, պատմական, կենսունակ գաղթօջախից, կարիք ունի հակազդեցիկ միջոցների, մշակութային, եկեղեցական եւ քաղաքական հակաքայլերի՝ առաջին հերթին պետական մակարդակով:

ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ «ՔՐԻՍՏՈՆԵԱԿԱՆ ՀՈԼՈՔՈՍԹԸ»

Վերոնշյալ վերնագրի ներքո լրագրող Դեյվիդ Սմիթը «Ջերուսալեմ փոստ» թերթի ապրիլի 25-ի օնլայն կայքում, նշելով, որ մինչեւ օրս թուրքական կառավարությունը ժխտում է ինչպես Հիտլերի Լեհաստան ներխուժելու նախօրյակին արտասանած հայտնի խոսքերի, այնպես էլ ցեղասպանության կենսագործման իսկությունը, գրում է. «Ցեղասպանության հանրագիտարանի» գլխավոր խմբագիր եւ Թել Ավիվի համալսարանի պրոֆ. Իսրայել Չառնին պնդում է, որ այդ հայտարարությունը ամրագրված է «Ասոշիեյթեդ պրեսի» անառարկելիորեն լուրջ մի թղթակցի կողմից, որի գրության մեջ Հիտլերից մեջբերված այլ հայտարարություններ եւս հաստատում են, որ Հայոց ցեղասպանությունը անմիջական ուղղորդիչ գաղափար է եղել այդ հրեշի ուղեղում»:

Ապա հոդվածագիրը Գեւորգ Քահվեջյանի հոր՝ ցեղասպանությունից մազապուրծ հայտնի լուսանկարիչ Եղիա Քահվեջյանի օրինակն է բերում: Նա ամենայն մանրամասնությամբ իր որդուն՝ Գեւորգին պատմել է ականատեսի իր վկայությունները, թե ինչպես 2 եղբայրներին կապելուց հետո թուրքերը մորը, քրոջը եւ մյուս երկու եղբայրներին (մեկը ընդամենը մի քանի ամսական) տարագրել են Դեր Զորի անապատները: Ճանապարհին մայրը Եղիային մի քրդի է հանձնել, իսկ քրոջը թուրքերը հարեմ են տարել: Եղիան Սիրիայում է մեծացել, այնուհետեւ հայերին օժանդակություն ցուցաբերող «Նիըր իսթ Ռիլիֆ» ամերիկյան հաստատության միջոցով այլ որբերի հետ 1920-ին տեղափոխվել Լիբանան, որտեղ սովորել է լուսանկարչություն: Իր քրոջը Եղիան գտել է միայն 18 տարի անց:

Հոդվածագիրը Չառնիի այն միտքն է արտահայտում, թե կրոնական գործոնը «անկասկած» պետք է դեր խաղացած լիներ 301 թվին առաջինը քրիստոնեություն ընդունած հայերի հետապնդման գործում: «Որոշ մարդիկ այդ ժամանակաշրջանը նույնիսկ անվանում են «Քրիստոնեական ցեղասպանության» ժամանակաշրջան, քանի որ զոհերի ընդհանուր թվում էին ոչ միայն հայերը, այլեւ ասորիներն ու հույները», նշել է Չառնին, ավելացնելով, որ «պետք է զգույշ լինել այդ բառեզրը օգտագործելուց, քանի որ կարող է խանգարել Հայոց ցեղասպանության ճանաչման գործին»:

Հոդվածի վերջում Դեյվիդ Սմիթը գրում է. «Իսրայելցիներից շատերը ցանկանում են, որ իրենց երկիրը ճանաչի (Հայոց) ցեղասպանությունը: Այլապես, հայերի մտահոգությունն այն է, որ ճանաչումից հրաժարվող երկրները կարող են նպաստել Հիտլերի հռետորական հարցի իրականություն դառնալուն»:

Ավելացնենք, որ ապրիլի 29-ին, ըստ հոդվածում բերված տեղեկության, Երուսաղեմի եբրայական համալսարանի Գիվատ Ռամ կորպուսում սիմպոզիում է նախատեսված եղել նվիրված Հայոց ցեղասպանությանը, որին հրավիրվել են բանախոսելու պրոֆ. Չառնին եւ Գեւորգ Քահվեջյանը:

Հ. Ծ.

Kosovo a Precedent, says National Security and Interior Affairs Arthur Aghabekian

PRISTINA (Aravod)--Whether or not it is acknowledged or even desired, Kosovo has set a precedent for the successful exercise of a peoples' right to self-determination, said Chairman of the Armenian National Assembly's Standing Committee on Defense, National Security and Interior Affairs Arthur Aghabekian during his working visit to Kosovo this week.
Aghabekian, who is also a member of the Armenian Revolutionary Federaion parliamentary faction, was in Kosovo to congratulate the Kosovar Republic on its newly won and internationally recognized independence. While there, he met with the Kosovar President, Prime Minister, and other high-ranking officials to discuss a number of international and domestic issues.
The Armenian parliamentarian drew a direct parallel between the main issues at the heart of Kosovar and Karabakh independence. Aghabekian explained that during the initial phases of Kosovar independence many claimed that Kosovo could not become a precedent for other situations. But the principle of self-determination was exercised and because of that a precedent was established, he said, referring to the Nagorno-Karabakh Republic's drive to gain international recognition